Κρίση (Μέρος 10ο): Συμμετοχική δημοκρατία, αυτοεκτίμηση έθνους και δημοψηφίσματα

“A man in debt is so far a slave.” (Ralph Waldo Emerson)

Η πρόσφατη πρόταση για δημοψήφισμα του κ. Παπανδρέου υπήρξε ιδιαίτερα αμφιλεγόμενη και επέφερε μεγάλη κριτική εντός και εκτός. Δεν είμαι πολιτικός αναλυτής για να σχολιάσω τα υπέρ ή κατά της συγκεκριμένης πρότασης, όμως πραγματικά έγειρε κάποια ερωτήματα σχετικά με τα δημοψηφίσματα γενικότερα, για την άμεση συμμετοχική δημοκρατία και για τη στάση μας απέναντι στην αλλαγή.

Παρατήρησα με ενδιαφέρον πώς πολλοί άνθρωποι που διαμαρτύρονταν για την αγνόηση της λαϊκής βούλησης πρωθύστερα, όταν ήρθε η ώρα (η οποία πράγματι μπορεί να μην ήταν και η πιο κατάλληλη), να ερωτηθούν για την παραμονή ή όχι στο ευρώ, έδειξαν έντονη άρνηση και καταδίκη της ιδέας του δημοψηφίσματος. Υπήρξαν πολλές πολιτικές παράμετροι για το συγκεκριμένο θέμα βεβαίως, όμως αυτή η διαπίστωση στάθηκε ως ερέθισμα για κάποια γενικότερα ερωτηματικά σχετικά με την ψυχολογική αντιμετώπιση που έχουμε απέναντι σε θέματα εξουσίας και ανάληψης ευθύνης.

Σε ένα γενικότερο πλαίσιο λοιπόν, αναρωτιέμαι: γιατί δεν γίνονται δημοψηφίσματα συχνότερα. Και δεν μιλώ μόνο για την Ελλάδα, αλλά για όλο τα ανεπτυγμένα κράτη των δημοκρατικών πολιτευμάτων. Δεν έχουμε δικαίωμα να ερωτούμαστε ως πολίτες για αυτά που μας αφορούν; Η συμμετοχή απλώς και μόνο στις εκλογές δεν αρκεί. Εκλέγεται ένα κόμμα, βάσει ενός προγράμματος (που συχνά στην πράξη δεν ακολουθεί καθόλου), και δρα αυτόβουλα για 4 χρόνια, στην ουσία κάνοντας ό,τι θέλει. Αυτό θα μπορούσε ίσως ακριβέστερα να ονομαστεί εκλεγόμενη κομματοκρατία. Πού είναι η συμμετοχή των πολιτών στις κοινές αποφάσεις; Δεν ήταν αυτή η δημοκρατία της αρχαίας Αθήνας. Οι πολίτες συμμετείχαν τακτικότατα και συναποφάσιζαν για όλα τα κοινά θέματα. Βεβαίως τότε ο πληθυσμός ήταν μικρότερος. Όμως και σήμερα έχουμε άλλα μέσα επικοινωνίας, που δεν υπήρχαν τότε. Συμμετοχική δημοκρατία θα σήμαινε τακτικά δημοψηφίσματα. Δημοψηφίσματα που ενδεχομένως θα έχουν περισσότερα από δύο σκέλη απαντήσεων. Δημοψηφίσματα πάνω σε πιθανά σενάρια λύσεων, αντί για ένα δίλημμα ‘ναι ή όχι’. Δημοψηφίσματα που θα δέχονταν και ανατροφοδότηση-ιδέες-σχόλια από τους ψηφοφόρους. Αν υπήρχε η βούληση, πολλά θα μπορούσαν να γίνουν.

Τι είναι αυτό που μας σταματά; Αντίσταση των υπαρχουσών δομών εξουσίας. Αντίσταση απέναντι στην αλλαγή, αλλά αντίσταση ακόμη και από τον ίδιο το λαό στην πιο ενεργό συμμετοχή…Αναρωτιέμαι κατά πόσον, μας είναι ίσως πιο εύκολο να εμπιστευόμαστε σχεδόν τυφλά τα πάντα σε ένα πολιτικό κόμμα και μετά να το κριτικάρουμε εκ του ασφαλούς, παρά να αναγκαστούμε να εργαστούμε, με διάβασμα, σκέψη, αναζήτηση, για το τι είναι καλύτερο και ψηφίζοντας, να μοιραζόμαστε και εμείς την ευθύνη της απόφασης. Η άμεση συμμετοχική δημοκρατία (που δεν βλέπω να υπάρχει σήμερα σε κανένα κράτος του ανεπτυγμένου κόσμου) απαιτεί δουλειά εκ μέρους του ψηφοφόρου. Πολλή δουλειά. Ο ψηφοφόρος αναλαμβάνει ευθύνη. Είμαστε έτοιμοι για κάτι τέτοιο; Θα θέλαμε να μπούμε στον κόπο; Έχουμε το σθένος και την αυτοπεποίθηση να αναλάβουμε ευθύνη, έστω και μέσα από μία ψήφο, για κρίσιμα ζητήματα για τη χώρα μας; Ή νιώθουμε υποσυνείδητα ανεπαρκείς να πάρουμε τη σωστή απόφαση, οπότε το αφήνουμε στους πολιτικούς, κι ας τους βρίζουμε μετά;

Θεωρώ ότι ο λαός μας είναι ίσως η ιδανικότερη περίπτωση σε όλον τον κόσμο για να εφαρμοστεί η άμεση συμμετοχική δημοκρατία. Όχι μόνο λόγω της αρχαίας παράδοσης, αλλά και λόγω ένθερμης ενασχόλησης κι ενδιαφέροντος για τα κοινά. Όσο κι αν κατηγορούμε το λαό μας, είμαστε από τους ελάχιστους που έχει τέτοιο έντονο ενδιαφέρον για τα κοινά, έστω κι αν κάποιες φορές είναι περισσότερο ένθερμο από ότι θα έπρεπε! Εμπιστευόμαστε το λαό μας να λάβει αποφάσεις ο ίδιος, άμεσα, ή κατά βάθος θεωρούμε (όπως συχνά διαβάζω στα σχόλια των ηλεκτρονικών εφημερίδων) ότι ο κόσμος είναι «χαζός» και θα επιλέξει «ανόητα»;
Βέβαια, μια σημαντική παράμετρος εδώ είναι η πληροφόρηση. Πώς μπορείς να αποφασίσεις εμπεριστατωμένα και υπεύθυνα για κάποιο σημαντικό θέμα, όπως π.χ. την παραμονή ή όχι στο ευρώ, όταν δεν έχεις επαρκή δεδομένα. Τι θα συμβεί στην μία περίπτωση και τι στην άλλη. Ποτέ βέβαια δεν μπορούμε να έχουμε προβλέψεις του μέλλοντος, για αυτό και χρειάζονται οι διορατικοί πολιτικοί των οποίων την κρίση να μπορούμε να εμπιστευτούμε, εκεί που τα δεδομένα δεν αρκούν. Παρόλα αυτά, ίσως ήταν χρήσιμο να αναρωτούμαστε συχνότερα, να εμπιστευόμαστε συχνότερα το ένστικτό μας για το ποια είναι η αλήθεια, να ενημερωνόμαστε συστηματικά, όχι μόνο από την τηλεόραση ή τον τύπο, αλλά και το Διαδίκτυο, που φιλοξενεί πληθώρα απόψεων και προσφέρει μεγαλύτερη ελευθερία και ποικιλία στις γνώμες, αντί για τα μαζικά ΜΕ . Να συμμετέχουμε περισσότερο και ουσιαστικότερα, χωρίς εμπάθεια, πιστεύοντας ότι μπορούμε να προσφέρουμε περισσότερα από απλά γενικά απαξιωτικά σχόλια για το υπάρχον πολιτικό σύστημα στο σύνολό του.

Πιστεύω ότι ο καιρός, όπου επαφιόμασταν, έστω και με γκρίνια, σε μια οποιαδήποτε κυβέρνηση-μπαμπά, να τα αναλάβει όλα για λογαριασμό μας, τελειώνει. Θα χρειαστεί και οι πολιτικοί να ακούν τη γνώμη του λαού περισσότερο και να δεσμεύονται πάνω σε αυτήν, αλλά και ο λαός, να συμμετέχει πιο ενεργά, όχι μόνο μέσα από την κριτική, αλλά μέσα από την δημιουργία προτάσεων, σαν να ήταν ο ίδιος πολιτικός (με την καλή έννοια…).

Αντίσταση στην αλλαγή, μπαίνοντας σε άγνωστα νερά:

Μιλώντας γενικά για την αλλαγή σε συλλογικό επίπεδο: όσο κι αν λέμε ότι θέλουμε την αλλαγή, όταν έρχεται τη φοβόμαστε. Φοβόμαστε, λαοί και ηγέτες, το άγνωστο, προσπαθούμε να γαντζωθούμε πάση θυσία στο προηγούμενο, όσο επώδυνο, δυσλειτουργικό κι αν ήταν. Προσπαθούμε να κάνουμε τα παλιά εγχειρήματα να δουλέψουν, να επιβιώσουν, παρά τις δυσκολίες και τις ενδείξεις ότι κάποια θέματα είναι ‘άλυτα’. Πότε έρχεται το κρίσιμο σημείο, όπου η επιμονή στην προσπάθεια γίνεται προσκόλληση σε κάτι που δεν περπατά, λόγω φόβου, λόγω αντίστασης στην αλλαγή; Χρειάζεται διάκριση. Αυτό που ισχύει γενικά για την αλλαγή, είναι ότι όσο περισσότερο αντιστεκόμαστε, (λες και το μόνο που υπάρχει είναι αυτό που έχουμε τώρα), τόσο πιο επώδυνη θα είναι η αλλαγή για εμάς. Η αλλαγή, όταν είναι να έρθει, θα έρθει, είτε το θέλουμε είτε όχι. Όταν οι παλιοί τρόποι λειτουργίας δεν δουλεύουν άλλο, παρά τις αλλεπάλληλες προσπάθειες, όσο και να προσπαθούμε επιπλέον να τους κάνουμε να δουλέψουν, δεν θα αποδώσει. Κάποιοι το διαισθάνονται και προχωρούν μπροστά. Άλλοι προσπαθούν να βρουν χίλια τεχνικά επιχειρήματα για να δικαιολογήσουν ή να βρουν τεχνικές διεξόδους. Το παγκόσμιο κίνημα Occupy φαίνεται να ζητά ενσυνείδητα και ξεκάθαρα αλλαγή για τον τρόπο που λειτουργεί η παγκόσμια οικονομία, ώστε να γίνει καθαρότερος, δικαιότερος, απλούστερος, πιο διαφανής. Όσο η αλλαγή αυτή αποφεύγεται, τόσο η παγκόσμια οικονομία θα πηγαίνει από κρίση σε κρίση.

Σχετικά με το δανεισμό: Εδώ υπάρχουν διαφορετικές φιλοσοφίες και προσεγγίσεις, όπως και σε ένα νοικοκυριό. Ο ένας νοικοκύρης λέει: «Δεν παίρνω καταναλωτικά δάνεια. Θα ζω με όσα παράγω και ας είμαι στριμωγμένος. Όταν βγάλω περισσότερα, τότε θα είμαι πιο άνετα. Δάνειο θα πάρω μόνο όταν υπάρξει πολύ συγκεκριμένη ανάγκη, π.χ. υγεία ή αγορά σπιτιού και βάσει ενός ρίσκου και τιμής που έχω προσεκτικά υπολογίσει από πριν. Όχι όμως δάνεια, απλώς για να περνάω…»
Ο άλλος νοικοκύρης σκέφτεται «Δε βαριέσαι. Ας περνάω τώρα εγώ καλά κι ό,τι θέλει ας γίνει…» και τα φορτώνει όλα στην κάρτα, μέχρι που να έρθει η τράπεζα να του πάρει και το σπίτι. Ανάλογες νοοτροπίες βλέπουμε και στον δανεισμό μας ως χώρα. Μου κάνει εντύπωση να διαβάζω συχνά «Εγώ δε θέλω τη φτώχεια. Να κάνουμε ό,τι μας λένε, γιατί δεν θα μπορούμε να πάρουμε τη δόση», δηλαδή ας δανειζόμαστε κι ό,τι γίνει. Ας καταχρεώσουμε τα παιδιά μας, ας υποθηκεύσουμε την ελληνική γη, ας ξεπουλήσουμε ό,τι έχουμε, μόνο και μόνο για να μην φτωχύνουμε (κάτι που ούτως ή άλλως τελικά συμβαίνει). Ενώ ο τρόπος κυριαρχίας δυνάμεων στο παρελθόν ήταν ο στρατιωτικός, σήμερα είναι ο χρηματο-οικονομικός. Για αυτό θα πρέπει ο λαός να ερωτείται, η γνώμη του λαού να λαμβάνεται υπόψη κι ο λαός να δείχνει υπευθυνότητα σχετικά με τη διαχείριση των οικονομικών. Θα πρέπει να καταλάβουμε ότι όταν δανειζόμαστε λεφτά παίζουμε με τη φωτιά. Δεν θα πρέπει να το επιτρέψουμε ξανά. Είτε έχουμε ίδιον όφελος από το δανεισμό, είτε είμαστε απλοί αμέτοχοι παρατηρητές, δεν θα πρέπει να το επιτρέψουμε ξανά.

Έχουμε δει όλοι το τριμηνιαίο θρίλερ με τις δόσεις. Ο εθισμός στο χρέος δεν συμβαίνει μόνο στην Ελλάδα, αλλά σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, στις οποίες μάλιστα το χρέος ανά κάτοικο είναι πολύ υψηλότερο από ότι στην Ελλάδα. Στη δική μας έχουμε την ιδιαιτερότητα των δόσεων λόγω των πακέτων στήριξης. Κάθε λίγο και λιγάκι… είμαστε σαν το ναρκομανή που αποζητά τις δόσεις του. Όταν λοιπόν ξεμένουμε από ρευστό και αρχίζουν τα συμπτώματα στέρησης, ζητάμε το υποκατάστατο... Και σήμερα, αντί για ηρωίνη (ρευστό από τις αγορές) παίρνουμε τη μορφίνη (πακέτο στήριξης). Όμως, όσο η μορφίνη θεραπεύει την ουσιο-εξάρτηση, άλλο τόσο τα δάνεια μέσω των πακέτων στήριξης μπορούν να θεραπεύσουν τον εθισμό και την εξάρτηση από το χρέος. Πώς θεραπεύονται τελικά οι ναρκομανείς; Χρειάζεται ψυχο-θεραπεία ατομική και ομαδική, στήριξη και δουλειά με τον εαυτό τους, ώστε να πιστέψουν ότι έχουν τη δύναμη μέσα τους να σταθούν στα πόδια τους χωρίς εξαρτήσεις. Ίσως για εμάς η ψυχο-θεραπεία να είναι η αυτοεκτίμησή μας, ενίσχυση της παραγωγικότητάς μας, εξυγίανση από τη διαφθορά. Ίσως η απότομη απόσυρση από καινούργια δάνεια να είναι ο αναπόφευκτος τρόπος απεξάρτησης, αν και θα φέρει ισχυρό σοκ συμπτωμάτων στέρησης στην αρχή. Μακροπρόθεσμα θα είναι όμως καλύτερα. Αλλιώς, εθισμένοι για πάντα στο δανεισμό, οποιουδήποτε είδους, θα έχουμε έναν αργό θάνατο.

Τώρα που επιτέλους είδαμε τις συνέπειες του ξέφρενου δανεισμού στην κοινωνία μας, θα πρέπει να αναλάβουμε πολλή μεγαλύτερη ευθύνη σαν λαός, στις επόμενες κινήσεις δανεισμού από οποιαδήποτε μελλοντική κυβέρνηση. Αν για παράδειγμα, έρθει ξανά στο μέλλον κάποιο κόμμα και αρχίζει να δανείζεται ξέφρενα και να μοιράζει στους ψηφοφόρους, εμείς αυτό θα το δεχτούμε; Θα θεωρήσουμε ότι είναι ο καλός επειδή μας δίνει λεφτά, ενώ στην πραγματικότητα υποθηκεύει τη χώρα; Ή θα πρέπει να διαμαρτυρηθούμε για λεφτά που δεν μας ανήκουν; Όσο παράδοξο κι αν ακούγεται, αυτό θα πρέπει να κάνουμε. Τα δανεικά δεν πέφτουν από τον ουρανό, θα τα πάρουμε από κάποιον, στην προκειμένη από τα παιδιά μας. Για αυτό και πρέπει να σταματήσουμε, όχι μόνο να αποδεχόμαστε προνόμια που δεν αξίζουμε, αλλά να διαμαρτυρόμαστε σε οποιονδήποτε πάει να δανειστεί στο όνομά μας. Εκτός από την αποικιοκρατία, εταιρειοκρατία ή οτιδήποτε άλλο, υπάρχει και η χρεο-κρατία. Της οποίας βιώνουμε τώρα τις συνέπειες.

Η στάση μας, κυρίως στο ψυχολογικό επίπεδο, απέναντι στο Ευρώ, με έκανε επίσης να αναρωτηθώ ποια είναι τα κίνητρά μας πραγματικά. Υπάρχει τεράστιος φόβος σχετικά με την έξοδο από το Ευρώ, σε πολλά σημεία δικαιολογημένος, καθώς στην παρούσα κατάσταση κι εδώ πού φτάσαμε (με τεράστιο χρέος ΣΕ ευρώ), η έξοδος θα ήταν σοκαριστική κι επίπονη (αν και αμφιβάλλω κατά πόσον μπορούμε να την αποφύγουμε, όχι μόνο εμείς, αλλά και άλλες χώρες, καθώς η κρίση του Ευρώ φαίνεται ενδογενής και συστημική-δεν εξαρτώνται τα πάντα από εμάς, το ευρώ μπορεί να καταρρεύσει από μόνο του).

Πέρα λοιπόν από τη συναισθηματικά φορτισμένη συζήτηση για το αν πρέπει να βγούμε από το Ευρώ ή όχι, ας πάμε λίγο πίσω και ας αναρωτηθούμε τουλάχιστον αν θα έπρεπε να είχαμε μπει στο Ευρώ, ευθύς εξαρχής. Θα έπρεπε; Γιατί; Τι καλό μας πρόσφερε; Τον εύκολο δανεισμό. Η Ελλάδα μπόρεσε μέσω Ευρώ να δανειστεί από τις αγορές ποσά, που θα ήταν αδύνατον μέσω δραχμής. Κι ήταν αυτό καλό; Τα υπέρογκα ποσά των δανείων κατασπαταλήθηκαν, ελάχιστα βοήθησαν το μέσο πολίτη να γίνει πιο δημιουργικός και υπεύθυνος και τώρα καλούμαστε όλοι να πληρώσουμε τη νύφη, με τρόπο επώδυνο, ταπεινωτικό και με μέτρα που στην ουσία παραλύουν την οικονομία και την ανάπτυξη. Ανεξάρτητα από το πόσο εξαιρετικά δύσκολο είναι σήμερα να φύγουμε, τουλάχιστον ας αναρωτηθούμε αν ήταν καλό για εμάς που μπήκαμε στο Ευρώ αρχικά. Μου κάνει εντύπωση και βλέπω πολύ συχνά στην χώρα μας να είμαστε πιο υπέρμαχοι του Ευρώ κι από τους ίδιους τους δημιουργούς του! Γιατί όμως; (Συμμετοχή στην Ευρωζώνη δεν ισούται με συμμετοχή στην Ευρωπαϊκή Ένωση).

Πού θέλω να καταλήξω: Πολύ φοβάμαι ότι ο βασικός λόγος που τόσο υπερμαχόμαστε τόσο την συμμετοχή μας στο Ευρώ (πέρα από τις πρακτικές δυσκολίες εξόδου σήμερα) είναι καθαρά ψυχολογικός. Μας κάνει να νιώθουμε πιο Ευρωπαίοι! Μας κάνει να νιώθουμε κάπως ανώτεροι. Μας κάνει να νιώθουμε ότι είμαστε διαφορετικοί, όχι οι παρακατιανοί στην άκρη της Ευρώπης. Αυτό είναι θέμα αυτό-εκτίμησης. Και δυστυχώς αυτή η έλλειψη αυτό-εκτίμησης μας τυφλώνει στο να δούμε αντικειμενικά τα υπέρ και τα κατά αυτής της κίνησης. Όμως η αυτό-εκτίμηση δεν χτίζεται από τη συμμετοχή σε ένα νόμισμα ή σε έναν τίτλο. Έτσι, τώρα καταλήγουμε να νιώθουμε ακόμη πιο ταπεινωμένοι και ζητιάνοι από ποτέ. Ίσως είναι σημαντικό να αναρωτηθούμε κατά πόσον πραγματικά έχουμε ανάγκη αυτήν την ταύτιση με τους Ευρωπαίους για να νιώσουμε πιο δυνατοί. Η Ευρωπαϊκή ένωση δημιουργήθηκε με βάση τα ιδανικά και το πνεύμα της φιλίας και της συνεργασίας. Από τη στιγμή όμως που μέσω ενός κοινού νομίσματος, ενεπλάκησαν τεράστια οικονομικά συμφέροντα, η φιλία αυτή που με τόσο κόπο χτίστηκε μπαίνει σε κίνδυνο. Συνεργασία, αλληλοβοήθεια, αλληλοστήριξη, επί ίσοις όροις, μπορεί να υπάρχει με πολλούς τρόπους, δεν χρειάζεται απαραίτητα έναν κοινό νόμισμα, ιδιαίτερα όταν εμπλέκονται οικονομικά συμφέροντα τέτοιας έκτασης. Απεναντίας βλέπουμε ότι η εμπλοκή στα οικονομικά σε τέτοιο βαθμό, καταστρέφει τις σχέσεις μεταξύ χωρών και λαών παρά τις χτίζει.

Είναι όπως και στη φιλία. Εκτός κι αν τον εμπιστεύεσαι τον άλλον απόλυτα (και συνήθως μόνο με ελάχιστα άτομα μπορείς να το κάνεις αυτό), δεν μπλέκεις οικονομικά θέματα με φίλους, ο καθένας τα δικά του, γιατί πολύ συχνά οδηγούν σε προστριβές και χαλάνε σχέσεις. Έτσι ακριβώς έχει γίνει και τώρα με τους εταίρους μας. Φιλία δεν σημαίνει να γίνουμε ίδιοι σε όλα, ούτε να φοράμε τα ίδια ρούχα. Φιλία σημαίνει σεβασμός για τη διαφορετικότητα του άλλου, και προσπάθεια να μη βάζω τη φιλία σε πειρασμό με θέματα που θα σκανδαλίσουν, όπως τα (σχεδόν) κοινά οικονομικά… Πιστεύω ότι πιο υγιής θα ήταν η σχέση μας με τους εταίρους στην Ευρωπαϊκή Ένωση, πιο ξεκάθαρη, πιο αξιοπρεπής, αν δεν είχαμε μπει σε όλην αυτή τη διαδικασία του κοινού νομίσματος. Τότε δεν θα είχαμε τη δυνατότητα να δανειζόμαστε τόσα πολλά και αυτό θα ήταν ΠΟΛΥ ΚΑΛΥΤΕΡΟ για εμάς. Θα είχαμε μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση μεγαλύτερο βαθμό ανεξαρτησίας κι αξιοπρέπειας από ότι σήμερα. Η συνεχιζόμενη ταπείνωση λαβώνει κι άλλο την ήδη εύθραυστη αυτό-εκτίμησή μας ως έθνος.

Όσον αφορά στην έξοδο από το Ευρώ, δεν είμαι οικονομολόγος για να γνωρίζω τις λεπτομέρειες, κατανοώ ότι θα ήταν ένα σοκαριστικό εγχείρημα και θα χρειαζόταν μια πολύ ικανή κυβέρνηση για να το διαχειριστεί, ώστε να γίνει όσο πιο ομαλά γίνεται, αν μπορεί να γίνει ομαλά. Δεν βιάζομαι όμως να την εξισώσω με καταστροφή ή με το τέλος του κόσμου. Ίσως αν γινόταν την κατάλληλη στιγμή με τους κατάλληλους ανθρώπους και τον κατάλληλο τρόπο, να είναι μακροπρόθεσμα λιγότερο επώδυνη από ότι η παραμονή μας, με ασφυκτικά μέτρα, η οποία θα είναι σαν ένας αργός θάνατος -αυτό τουλάχιστον υποστηρίζουν πολλοί έγκριτοι οικονομολόγοι στο εξωτερικό. Πού θα μπει η διαχωριστική γραμμή, για αυτά που θυσιάζαμε ώστε να παραμείνουμε; Τι αξίζει τον κόπο και τι όχι; Τελικά, ίσως δεν χρειαστεί να μπούμε καν στο δίλημμα. Η έξοδος ίσως γίνει και χωρίς τη συγκατάβασή μας, όχι λόγω έξωσης από τους εταίρους, αλλά λόγω κατάρρευσης του ίδιου του νομίσματος. Μην υποτιμούμε το γεγονός ότι όλες οι χώρες εμφανίζονται να έχουν πρόβλημα. Οπότε, ας αρχίσουμε να χτίζουμε την αυτό-εκτίμησή μας από σήμερα και την αυτοπεποίθηση ότι μπορούμε να είμαστε ανεξάρτητοι, ότι μπορούμε να τα καταφέρουμε μόνοι μας, γιατί ίσως μας χρειαστεί νωρίτερα από ότι περιμένουμε. Την αυτοπεποίθησή μας δεν πρόκειται να μας τη δώσει κανείς άλλος.

Όλα αυτά μπορεί να ακούγονται θεωρητικά, ότι αφορούν μόνο στο ψυχολογικό επίπεδο, χωρίς να αγγίζουν την πραγματικότητα. Όμως, το ψυχολογικό επίπεδο είναι η κρυφή απαρχή, η κρυφή βάση, η οποία καθοδηγεί τις πράξεις ατόμων και λαών. Όσον αφορά σε θέματα αυτό-εκτίμησης, αξιοπρέπειας, ανεξαρτησίας, εγκράτειας, αυτάρκειας, αυτονομίας, πίστης ότι θα τα καταφέρουμε, τότε ειδικά η ψυχολογική βάση είναι πολύ σημαντική. Γιατί αυτό που έχουμε μέσα μας, αυτό προβάλλουμε προς τα έξω, αυτό δημιουργούμε.

Πρεκατέ Βικτωρία, 5/11/2011, www.brightplanet.blogspot.com