Οικονομική κρίση στην Ελλάδα

Η εγχώρια οικονομική κρίση έχει τον τελευταίο καιρό επανειλημμένα σχολιαστεί σε κάθε της εξέλιξη. Παραθέτω κάποιες σκέψεις σχετικά με το ψυχολογικό υπόβαθρο, τη σημασία και ίσως κάποια διδάγματα που μπορούμε να λάβουμε.
-Παρότι κερδοσκόποι επιβάρυναν μια δύσκολη οικονομικά συγκυρία και τα υπέρογκα επιτόκια μπορεί να το καταστήσουν εξαιρετικά δύσκολο για μια χώρα να ξεφύγει από το φαύλο κύκλο του χρέους, η κύρια αιτία για την δεινή σημερινή κατάσταση είναι εσωτερική. Σχετίζεται με τη στιγμή εκείνη που ο Έλληνας έκρινε (λανθασμένα) ότι το να χρησιμοποιήσει δημόσιο χρήμα για τον εαυτό του, θα τον ωφελήσει προσωπικά. Φαίνεται αυτονόητο, όμως στην συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων, η φοροδιαφυγή κι η διαφθορά δε σχετίζονται με οικονομική ανάγκη. Τετριμμένο, αλλά σίγουρα τα όποια πρόσθετα υλικά αγαθά δεν έχουν σε καμία περίπτωση βοηθήσει το άτομο να νιώσει καλύτερα. Απεναντίας, το άτομο πληρώνει την όποια ατιμία ή απάτη με ένα «αόρατο» στον ίδιο, αλλά πολύ βαρύτερο τίμημα: την απώλεια της εμπιστοσύνης στον εαυτό του, την απώλεια της αυταξίας κι αξιοπρέπειάς του και, ακόμη πιο σημαντικό, την απώλεια της αισιοδοξίας εκείνης που έχει η καθαρή συνείδηση, ότι «όποια κι αν είναι η δυσκολία, η ζωή με κάποιο τρόπο θα με βοηθήσει, θα βρεθεί μια λύση». Το άτομο που βαρύνει τον εαυτό του με αδικίες απέναντι στους άλλους (και το «κράτος» είναι οι άλλοι συμπολίτες μας), πολύ απλά δεν πιστεύει ότι αξίζει τη βοήθεια στη δυσκολία (ακόμη κι αν συνειδητά λέει το αντίθετο). Ζει στο φόβο ότι θα του κάνουν αυτό που έκανε και προσπαθεί να ελέγξει τη ροή της ζωής, η οποία ούτως ή άλλως δεν ελέγχεται. Η ροή της ζωής, η αλλαγή δεν υπόκεινται στον έλεγχο και τους φόβους μας, έχουμε όμως ένα πολύ ισχυρό όπλο εναντίον τους: την καθαρή συνείδηση. Ας μη το στερούμαστε άλλο, γιατί εμείς θα πληρώσουμε την απώλειά του.
Οι κερδοσκόποι από εξωτερικούς φορείς, που στοιχηματίζουν στη χρεοκοπία της Ελλάδας, μοιάζουν με εκείνους που κάνουν psychic attack. Η πρόθεση τους είναι κακόβουλη, όμως το αν θα επηρεαστούμε από τις τζογαδόρικες «κατάρες» τους εξαρτάται από το πόσο ισχυρή είναι η δική μας "αύρα", πόσο καθαροί εμείς ως χώρα. Η διαφθορά μας δημιουργεί αισθήματα αναξιότητας κι έλλειψης αυτοεκτίμησης. Άρα τα αποτελέσματα της διαφθοράς, δεν είναι μόνο στους αριθμούς των εσόδων του κράτους. Έχουν βαθύτερες και πλατύτερες συνέπειες που μόλις τώρα ξεκινάμε να αναγνωρίζουμε.

-Στην εσωτερική κακοδιαχείριση και διαφθορά έχουν συνεισφέρει τα κόμματα, καθώς και το επιτελείο των διαφθαρμένων κρατικών λειτουργών, που πελατειακά οι διάφοροι πολιτικοί κατά καιρούς διόριζαν. Όπως επίσης κι ένα μεγάλο κομμάτι του ελληνικού λαού, που θεωρεί τη διαφθορά αυτονόητη, θεωρεί τον εαυτό του «βλάκα», αν δε συμμετέχει και παραδειγματίζεται από το σαθρό επιχείρημα: «το κάνω γιατί το κάνουν όλοι οι άλλοι», αγνοώντας ότι και οι άλλοι το κάνουν επίσης επειδή το κάνει εκείνος. Τις περισσότερες φορές η διαφθορά κι η αναξιοκρατία πυροδοτείται από απληστία κι εγωκεντρισμό, άλλες φορές από φόβο. Φόβο ότι δεν θα επιβιώσουν στην Ελλάδα αλλιώς. Όμως εκείνος που δικαιολογεί π.χ. το «μέσο» για μια πρόσληψη πάνω από τους άλλους, ξεχνά ότι η μόνιμη θέση εργασίας που θα πάρει θα φέρει στη συνέχεια στον ίδιο την ενέργεια, το αποτύπωμα της αρχικής κίνησης: απάτη και ψέμα. Είναι πολύ δύσκολο να ευτυχήσεις σε αυτό το κλίμα, όπως είναι πολύ δύσκολο και οι άλλοι να σε σεβαστούν. Για αυτό έχουμε γεμίσει από «τακτοποιημένους» αλλά δυστυχείς δημοσίους υπαλλήλους. Δεν είναι τυχαίο που στην πόλη γέννησης της δημοκρατίας, βιώνουμε απογοήτευση από τη μετατροπή της σε κομματο-κρατία.
Η δημοκρατία, που γεννήθηκε εδώ, είναι σίγουρα το καλύτερο πολίτευμα. Όμως μαζί με τη δημοκρατία χρειάζεται οπωσδήποτε διαφάνεια, δικαιοσύνη και τιμιότητα, για να εξασφαλίσουμε ότι οι μισοί Έλληνες δεν θα υποφέρουν την εκμετάλλευση από τους άλλους μισούς.

-Το σοκ από την ραγδαία επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης ήταν τέτοιο που η πλειοψηφία των Ελλήνων αποδέχθηκε τα σκληρά μέτρα με φιλότιμο και οικονομική αυτοθυσία, έστω κι αν οι περισσότεροι δεν ευθύνονταν για την κατάσταση αυτή. Η πιο γρήγορη κι εύκολη λύση για την εύρεση ρευστού είναι οι περικοπές στα έσοδα εκείνων που ούτως ή άλλως τα δηλώνουν. Τα μαύρα έσοδα πρέπει πρώτα να τα βρεις για να τα περικόψεις. Δίνεται ίσως κάποια περίοδος «χάριτος» λόγω της κρίσιμης κατάστασης, αν όμως δε συνοδευτεί από πολλές, συγκεκριμένες, δραστικές κινήσεις για τον περιορισμό της διαφθορά και φοροδιαφυγής, όπως κι απονομής δικαιοσύνης σε εκείνους που ευθύνονται, τότε αναμένονται κοινωνικές τριβές, αν όχι αναταραχές. Είναι η ευκαιρία να ανατραπεί μια πολύ άδικη, μακρόχρονη κοινωνική πληγή. Είναι τώρα η ευκαιρία για διαφάνεια κι απεξάρτηση από τη διαφθορά.Aν δεν είχε συμβεί αυτή κρίση, ίσως η ευκαιρία να μην είχε δοθεί ποτέ, αλλά θα συνεχίζαμε όπως πάντα.

-Είναι πολύ σημαντικό για την αίσθηση δικαίου μεταξύ των πολιτών, να υπάρξουν κυρώσεις για όσους έχουν καταχραστεί δημόσιο χρήμα ή έχουν διαπράξει κραυγαλέα φοροδιαφυγή, καθώς αυτά οδήγησαν τη χώρα στην κατάσταση που βρίσκεται σήμερα, όπου κόβονται μισθοί από μισθωτούς ή συνταξιούχους που δεν έχουν φταίξει. Κάποιοι από εκείνους που καταχράστηκαν δημόσιο χρήμα ίσως τώρα να νιώθουν ενοχή, για τον κίνδυνο χρεoκοπίας της χώρας και για τους νέους που αναμένεται να μείνουν άνεργοι λόγω της ύφεσης, άλλοι θα συνεχίσουν να παραβατούν όσο τους επιτρέπει το σύστημα. Η ατιμωρησία φαίνεται να είναι άλλη μια μακροχρόνια πληγή στο έθνος μας. Μία χώρα χρεοκοπεί, επειδή πολλοί καταχράστηκαν και σπατάλησαν τεράστια ποσά και δεν βρίσκεται κανείς ένοχος. Είναι τόσο διεφθαρμένος ο ελεγκτικός και δικαστικός μηχανισμός που καλύπτει όλες τις μεγάλες παρανομίες, κι εξαντλεί την αυστηρότητα, με μίσος κάποιες φορές, στα πλημμελήματα των «άσημων» εκείνων πολιτών που δεν έχουν το «μέσο»? Είναι ίσως η ενοχή της συντριπτικής πλειοψηφίας του ελληνικού λαού, που θεωρεί ότι έχουμε λίγο ως πολύ όλοι συμμετάσχει σε μικρο-απάτες, άρα δεν έχουμε δικαίωμα να καταδικάσουμε, γιατί μπορεί να βρεθούμε στην ίδια θέση και εμείς οι ίδιοι?….Το κρίσιμο στοιχείο όμως στη φιλοσοφία του νομικού μας συστήματος είναι ότι η καταδίκη, η ποινή δεν πραγματοποιείται με στόχο την προσωπική ταπείνωση κι εκδίκηση εναντίον του ενόχου, αλλά για να υπάρξει η αίσθηση δικαίου και της τήρησης κανόνων μεταξύ των πολιτών και να αποτραπούν παρόμοιες πράξεις του ιδίου ή άλλων στο μέλλον. Δε μπορούμε σε αυτή τη φάση να μιλούμε ούτε για έξοδο από τη κρίση, ούτε για αναδιάρθρωση της οικονομίας μας και του δημόσιου τομέα, με την ελπίδα ότι όσοι έχουν κατασπαράξει δημόσιο χρήμα, θα φιλοτιμηθούν να μη το ξανακάνουν. Αργότερα ίσως φτάσουμε σε αυτό το στάδιο, όπου η συνείδηση και η αντίληψη μιας καθολικής δικαιοσύνης θα επαρκούν για να αποτρέψει τους ανθρώπους από ολισθήματα. Με αυτήν την έννοια, ναι, είναι σημαντικό να υπάρξουν κυρώσεις, αργία, πρόστιμα, ποινές, όπου κρίνει η δικαιοσύνη, αλλά, προσοχή, όχι κατάκριση εναντίον προσώπων.
-Η κατάκριση εναντίον προσώπων υποκινείται από την προβολή και στοχεύει στο να ορίσει αποδιοπομπαίους τράγους για αδικήματα που όλοι, λίγο ως πολύ, διαπράττουν, όσο μικρή κι αν είναι η κλίμακα της απάτης (π.χ. χρησιμοποιούμε φακέλους του γραφείου της δουλειάς μας για να στείλουμε την προσωπική μας αλληλογραφία?) . Υπάρχει ο κίνδυνος, ειδικά αν χειροτερέψει η κατάσταση, να εμπλακούμε σε ένα φαύλο κύκλο αυτοκατηγορίας και αυτό-υποτίμησης και να κατηγορούμε ο ένας τον άλλον ή να νιώσουμε μίσος κι εκδικητικότητα, μεταξύ διαφόρων κοινωνικών ομάδων κι αυτό δε θα βοηθήσει. Ακόμη και να κάποιος καταδικαστεί για διαφθορά, αυτό δεν σημαίνει ότι θα πρέπει να τον κατακρίνουμε ως άνθρωπο- εξάλλου «ο αναμάρτητος πρώτος τω λίθω βαλέτω». Δεν γνωρίζουμε πώς θα πράτταμε εμείς στη θέση του. Επίσης, δεν σημαίνει ότι ο εκάστοτε «ένοχος» έχει στιγματιστεί δια παντός κι ότι δεν υπάρχει πιθανότητα να αλλάξει. Θεωρώ ότι με το σοκ της σημερινής «σχεδόν» χρεοκοπίας πολλοί, πάρα πολλοί από εμάς θα αλλάξουν. Και δεν μπορούμε να εκμηδενίσουμε τον πρότερο έντιμο βίο, την εμπειρία ενός ατόμου και τη διάθεσή του να προσφέρει ξανά. Άρα δικαιοσύνη ναι, κατάκριση όχι.
-Η κρίση, τώρα και για καιρό ακόμη, θα δοκιμάσει την αυτοπεποίθησή μας. Ανεξάρτητα από τα όποια προσωρινά πακέτα στήριξης, θα δοκιμάσει όχι μόνο την ικανότητά μας να τα καταφέρουμε μόνοι μας, αλλά και την πίστη μας στο κατά πόσον είμαστε ικανοί να τα καταφέρουμε μόνοι μας. Έρευνες στις κακοποιημένες γυναίκες έχουν δείξει ότι εκείνες που καταφέρνουν να ξεφύγουν από την κακοποιητική σχέση είναι εκείνες που πιστεύουν πως ό,τι κι αν γίνει θα τα καταφέρουν κι όχι απαραίτητα εκείνες που έχουν τα περισσότερα μέσα βοήθειας. Πόσο πιστεύουμε λοιπόν ότι θα τα καταφέρουμε? Τα τελευταία χρόνια παραπονιόμαστε για την καθορισμό της πολιτικής της χώρας μας από άλλες δυνάμεις. Ίσως όμως έχουμε βολευτεί σε αυτήν την εξάρτηση, καθώς αναλαμβάνουν άλλοι τις ευθύνες για το μέλλον μας. Ίσως είναι καιρός να ενηλικιωθούμε και να πιστέψουμε ότι η Ελλάδα, όπως άλλοτε, έχει την ικανότητα να αντιμετωπίσει τις μεγάλες αλλαγές που έρχονται. Το τωρινό κάλεσμα για απεξάρτηση από τη συνεχή βοήθεια των ξένων είναι ταυτόχρονα και κάλεσμα για να αναλάβουμε ξανά την ευθύνη για πρωτοπόρο παράδειγμα στον ανθρώπινο πολιτισμό κι όχι να κρύβουμε το πραγματικό μας δυναμικό. Είναι σημαντικό να πιστέψει ότι θα μπορέσουμε να αντλήσουμε εσωτερικές δυνάμεις και να δείξουμε το δρόμο σε ένα εντελώς νέο κι ανεξερεύνητο έδαφος που μας περιμένει- όχι μόνο εμάς αλλά και άλλες χώρες.

Πολλοί βλέπουν την παρούσα κατάσταση με την εμπλοκή της ξένης επιτήρησης, ως μιας ευκαιρίας για να ξαναχτίσουμε τη χώρα από την αρχή, σε πιο δίκαια, καθαρά και ισχυρά θεμέλια. Όχι αδίκως. Μέσα από την κατάρρευση δημιουργείται η ευκαιρία για αναγέννηση, αλλιώς δεν θα υπήρχε ο χώρος για το καινούργιο. Βασικό είναι να αλλάξει όμως η στάση ζωής, που είναι τόσο διαδεδομένη στη χώρα μας, η φιλοσοφία του «παίρνω». Όχι μόνο στον οικονομικό τομέα. Βλέπει κανείς αυτή τη στάση ζωής στο συναισθηματικό, στον κοινωνικό τομέα. Οι άλλοι άνθρωποι, η φύση, ο εργασιακός χώρος γίνονται οι αρένες που χρησιμοποιούμε για να «παίρνουμε». Βέβαια λίγοι γνωρίζουν τα «παράδοξα» των πνευματικών νόμων: Όσο περισσότερα «παίρνεις», τόσο περισσότερο πεινασμένος κι ελλιπής νιώθεις. Δεν υπάρχει κανένα ικανό ποσό χρημάτων, αναγνώρισης, διασκέδασης, προσοχής ή αγάπης από τους άλλους που θα σε γεμίσει. Όσο η ενέργειά σου είναι προσανατολισμένη στο «παίρνω», άλλο τόσο το βίωμα σου επιβεβαιώνει την πρόθεση της πείνας και της έλλειψης. Ας ξεχάσουμε για λίγο τις «ανάγκες» μας, ας θεωρήσουμε ότι με κάποιο τρόπο, όλα θα τακτοποιηθούν, όλα φροντίζονται, ότι είμαστε εντάξει κι ας επικεντρωθούμε στο «πώς μπορώ εγώ να Δώσω σήμερα?» Αυτή η απλή αλλαγή οπτικής φέρνει τεράστιες και πολύ γρήγορες αλλαγές στην προσωπική μας ζωή, και πιστεύω στη χώρα μας σε πολύ πρακτικό επίπεδο. Ας σταματήσουμε να βλέπουμε τους εαυτούς μας ως «ζήτουλες», που είναι συνέχεια γεμάτοι ανικανοποίητες ανάγκες.

-Σχετικά με την πίστη μας λοιπόν, είναι σημαντικό να αλλάξουμε τον τρόπο που βλέπουμε και μιλάμε για την Ελλάδα. Δυστυχώς σήμερα πολλοί την υβρίζουν, σε κάθε αρνητικό παράδειγμα διαφθοράς ή τεμπελιάς λέμε «Ελλάδα, τι περιμένεις?» Δεν έχουμε δικαίωμα να ταυτίζουμε την έννοια «Ελλάδα» με κάποιες συνήθειες των νέο-ελλήνων, δεν είναι αυτό η Ελλάδα, δεν είμαστε μόνο εμείς… Κι έπειτα, ακόμη κι αυτές οι αρνητικές σύγχρονες συνήθειες, μπορούν να αλλάξουν. 'Οτι κι αν έγινε στο παρελθόν, είναι σημαντικό να πιστέψουμε ότι ο τόπος μας μπορεί να αλλάξει και αξίζει να αλλάξει.

Η κρίση αυτή δοκιμάζει τις ευρωπαϊκές σχέσεις σε ένα γενικότερο πλαίσιο. Παρότι σήμερα εμφανίζεται διάθεση στήριξης της Ελλάδας, υπήρξαν υβριστικά δημοσιεύματα εναντίον της χώρας μας, ενώ ο τρόπος που οικονομικοί αναλυτές αναφέρονται σε μεγάλα δημοσιογραφικά δίκτυα του εξωτερικού στις οικονομίες της Νότιας Ευρώπης ως PIGS (Portugal, Italy, Greece, Spain) δείχνει ένα άγριο πρόσωπο, κάτω από τη «μάσκα» του ανεπτυγμένου και πολιτισμένου δυτικοευρωπαίου. Πιστεύω ότι οι χώρες που μας στηρίζουν σήμερα θα περάσουν από δικές τους οικονομικές κρίσεις στο μέλλον (ξανά) και αυτό ενδεχομένως να προκαλέσει επιθετικά αισθήματα εναντίον της Ελλάδας ή/και αδιαφορία/αδυναμία να μας βοηθήσουν περαιτέρω. Με άλλα λόγια πρέπει να σταθούμε οπωσδήποτε στα ποδαράκια μας πάση θυσία. Για να το κάνουμε αυτό πρώτιστη σημασία έχει η αντιμετώπιση της διαφθοράς, το «καθάρισμα» της χώρας από τη διαφθορά –ξεκινώντας από την κυβέρνηση και τους κρατικούς λειτουργούς- , όχι μόνο για λόγους οικονομικούς, αλλά κυρίως για λόγους ηθικούς. Μία χώρα, όπου οι πολίτες καταδικάζουν τη διαφθορά στους άλλους, αλλά την αποδέχονται για τον εαυτό τους, νιώθει αποδυναμωμένη και ανάξια. Το μεγαλύτερο όπλο που έχουμε εναντίον των προκλήσεων που μας περιμένουν, εξωτερικών, περιβαλλοντικών, οικονομικών, είναι η καθαρή μας συνείδηση. (23/4/2010)