Παρότι η έννοια της αυτοεκτίμησης είναι γνωστή στον χώρο της ψυχολογίας εδώ και δεκαετίες, προκαλεί εντύπωση πόσες παρεξηγήσεις έχει προκαλέσει. Παρατηρώ δύο άκρα: Στο ένα άκρο, βλέπω σχολεία να έχουν γεμίσει από εκκολαπτόμενους νάρκισσους, πίσω από τους οποίους κρύβονται μαμάδες που έχουν κάνει project ζωής να αποκτήσει το παιδί τους αυτοεκτίμηση, ξεχνώντας ότι η υγιής αυτοεκτίμηση σέβεται πρώτα από όλα την αυτοεκτίμηση των άλλων. Στο άλλο άκρο, καθώς ενημερώνομαι στο χώρο της Ορθοδοξίας, ακούω ιερείς να λένε πως ό,τι ξεκινάει από το πρόθεμα 'αυτο-' έχει δαιμονική προέλευση, γιατί κάνει τον εαυτό μας την μοναδική πηγή δύναμης. Κατά την γνώμη μου, και τα δύο άκρα προέρχονται από μια λανθασμένη κατανόηση της έννοιας της αυτοεκτίμησης.
Όταν πριν δεκαπέντε χρόνια ξεκίνησα να γράφω για την αυτοεκτίμηση ως εκπαιδευτικός και ως ψυχολόγος, έβλεπα πολλά παιδιά να λένε ' εγώ δεν μπορώ να σκεφτώ τίποτα καλό πάνω μου'. Κανένα ταλέντο, καμία ικανότητα, κανένα επίτευγμα. Τίποτα. Αυτό ακριβώς με ώθησε, γιατί αυτό ακριβώς είναι η έλλειψη αυτοεκτίμησης. Δεν δίνει καθόλου καλή πρόγνωση, ούτε για την μαθησιακή, ούτε για την επαγγελματική πορεία, ούτε για την εξέλιξη της ψυχικής υγείας γενικότερα. Το να αποδεχτούμε ότι έχουμε το δικό μας μερίδιο από ταλέντα, αξία και ικανότητες δεν έρχεται, κατά την γνώμη μου, σε καμία σύγκρουση με την Ορθοδοξία, που υποστηρίζει ότι τα ταλέντα αυτά μας τα έδωσε ο Θεός που μας δημιούργησε καθ' εικόνα και καθ' ομοίωσιν Του. Έχουμε μάλιστα την ευθύνη να καλλιεργήσουμε αυτά τα ταλέντα με την δική Του βοήθεια για καλό σκοπό, όπως εξάλλου μας λέει η γνωστή παραβολή των ταλάντων.
Η υγιής αυτοεκτίμηση λοιπόν σημαίνει 'εκτιμώ τα δώρα και την αξία που μου έχει δώσει ο Θεός που με δημιούργησε'. Το 'μπλοκ των μαμάδων' όμως, σε συνεργασία με την ποπ ψυχολογία που βρίθει στο διαδίκτυο, έχει μετατρέψει την αυτοεκτίμηση σε έπαρση (' εγώ είμαι καλύτερος από τους άλλους'), σε επιθετικότητα ( 'πάτησε τους πριν σε πατήσουν '), σε ναρκισσισμό ( 'παράτησε όποιον δεν καλύπτει τις ανάγκες σου'), σε παντοδυναμία ('μην κάνεις εσύ τα πάντα για το παιδί, μάθε το να κάνει τα πάντα μόνο του'- ποιος άνθρωπος μπορεί να κάνει τα πάντα μόνος του;) και - το πιο ανησυχητικό από όλα - σε παντελή έλλειψη ενοχών όταν τα παιδιά κάνουν λάθη.
Θα μείνω λίγο στο τελευταίο, γιατί είναι πολύ σημαντικό. Για καιρό αναρωτιόμουν γιατί η Ορθοδοξία δίνει τόση έμφαση στην εξομολόγηση των λαθών, σε αντίθεση με την ποπ ψυχολογία, που παραδέχεται μεν ότι κάνουμε λάθη, αλλά τα προσπερνά όσο γίνεται πιο γρήγορα. Εδώ ακριβώς είναι η παρεξήγηση. Ναι μεν, δεν έχει νόημα να αυτομαστιγωνόμαστε στις ενοχές, αλλά η υπερβολική ΕΥΚΟΛΙΑ με την οποία λέμε 'έλα μωρέ, δε βαριέσαι' σχετικά με τα λάθη μας, αποτελεί έπαρση και δημιουργεί τεράστια προβλήματα στις ανθρώπινες σχέσεις. Παράδειγμα: Πριν καιρό, με τσούγκρισε στο πίσω μέρος του αυτοκινήτου ένας νεαρός. Βγήκα να δω για ζημιά κι ο νεαρός ήταν μες στην καλή χαρά. Μου είπε χαμογελαστός: 'Μου χύθηκε ο καφές στο αμάξι κι γύρισα να τον κοιτάξω και σε τράκαρα. Αν θες, πάμε να σου κάνω δήλωση'. Δεν ζήτησε ούτε μια συγνώμη. Φυσιολογικά πράγματα. Φαινόμενα της φύσης. Σου χύνεται ο καφές στο αμάξι, γυρνάς να το κοιτάξεις, τρακάρεις. Ε, τι να κάνουμε τώρα. Εξάλλου πάντα θα υπάρχει μια δήλωση - εύκολη λύση να σε ξελασπώσει. Προφανώς για την γενιά του μπλοκ των μαμάδων στην οποία έχει μεγαλώσει, ο ίδιος δεν έχει κάνει λάθος - ή τουλάχιστον σοβαρό λάθος. Η ενοχή δεν υπάρχει στο σύμπαν της ψευδο-αυτοεκτίμησης που έχει μεγαλώσει.
Άλλο παράδειγμα: τα νεαρά άτομα που κόλλησαν τους παππούδες κορονοιό, επειδή δεν μπήκαν στον κόπο να κάνουν ένα τεστ ή να βάλουν μια μάσκα. Οι παππούδες μπορεί να απεβίωσαν, αλλά ο νεαρός δεν νιώθει καμία ενοχή, γιατί δεν θεωρεί ότι έκανε κάτι λάθος. Ήταν ένα αναπόφευκτο φαινόμενο της φύσης. Εξάλλου, για να μην του δημιουργήσουν ενοχές και του πέσει η αυτοεκτίμηση, δεν του έχουν κάνει παρατήρηση για τίποτε. Δεν έχει μάθει να σκέφτεται τις πιθανές συνέπειες των πράξεών του στους άλλους. Έτσι τον έχει μάθει το μπλοκ των μαμάδων, το οποίο τώρα το τσούζει που χάνει τους γονείς της, αλλά δεν τολμά να πει τίποτα!
Η σωστή αντιμετώπιση της ενοχής είναι εκτός από ηθική και μια γνωστική δεξιότητα, όπου πρέπει να μπορείς να αναρωτηθείς για το πιθανό μελλοντικό αντίκτυπο των πράξεών σου στους άλλους. Είναι δύσκολο, ακόμη και για ευαισθητοποιημένους ενήλικες και για αυτό χρειάζεται η επικοινωνία. Π.χ ένας σωστός εξομολόγος θα δώσει την δική του οπτική και καθοδήγηση, πέρα από την συναισθηματική ανακούφιση της συγχώρεσης. Ο ψυχοθεραπευτής συνήθως ΔΕΝ σχολιάζει τις αρνητικές συνέπειες, που μπορεί να έχει η συμπεριφορά του θεραπευόμενου στους άλλους. Αν είναι αρκετά επιδέξιος, ίσως καταφέρει να τον βοηθήσει να τις δει μόνος του, αλλά πολλές φορές περνούν σχεδόν απαρατήρητες, γιατί υπάρχει τεράστιο ταμπού στην ψυχοθεραπεία να μην δημιουργήσουμε ενοχές στον πελάτη (και μας φύγει!).
Κλείνοντας, αυτοεκτίμηση δεν σημαίνει ούτε έπαρση, ούτε παντοδυναμία, ούτε απενοχοποίηση. Σημαίνει να μην κρεμιέσαι από τον έπαινο ΤΩΝ ΆΛΛΩΝ, αλλά, ζητώντας την βοήθεια του Θεού, να προσπαθείς να βελτιώσεις αυτά που ήδη έχεις στις συγκεκριμένες περιστάσεις. Μεγαλώνοντας, βλέπει κανείς όλο και περισσότερο πόση ταπεινότητα χρειάζεται η ζωή: έρχονται νέες προκλήσεις που δεν γνωρίζουμε πώς να τις αντιμετωπίσουμε. Ο εαυτός μας αλλάζει και μας εκπλήσσει. Οι προτεραιότητες ανατρέπονται, πράγματα που θεωρούσαμε μικρά έχουν πολύ μεγαλύτερες συνέπειες από ό,τι περιμέναμε και το αντίστροφο. Τέλος, η αυτοεκτίμηση δεν είναι πανάκεια. Είναι χρήσιμη, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις, όπως π.χ. η πανδημία, ΔΕΝ είναι η πιο σημαντική ικανότητα. Ίσως σε αυτή την συγκυρία, είναι πιο σημαντικές οι ικανότητες να βρίσκουμε νόημα μέσα σε διαδοχικές ανατροπές, να διαχειριζόμαστε τον φόβο, να μπορούμε να υπερβαίνουμε το τείχος της απομόνωσης και να συνδεόμαστε με τους άλλους. Και σε έναν κόσμο με τέτοιες προκλήσεις, εμένα προσωπικά, ο Θεός, κάθε άλλο παρά περιττός μου φαίνεται...
Πρεκατέ Βικτωρία, 4/5/22, brightplanet.blogspot.gr
