Αξίες (των εφήβων;) την εποχή της κρίσης (Μέρος Β’)

Η ‘λογο-θεραπεία’ (logotherapy) του Viktor Frankl ξεκινά με την παραδοχή ότι ο άνθρωπος μπορεί να αντιμετωπίσει τη μεγαλύτερη δυσκολία, αν μπορέσει να δει μέσα σε αυτήν ένα νόημα κι ένα σκοπό. Εκατομμύρια αγωνιστές σε όλο τον κόσμο έχουν υπομείνει και υπερβεί  βασανιστήρια και διώξεις, για να υποστηρίξουν τα ιδανικά τους, ελευθερία, δικαιοσύνη, ανθρωπιά, αγάπη. Ο σκοπός τους είναι τόσο ισχυρός και ιερός, που τίποτα δεν μπορεί να τους καταβάλλει. Από την άλλη μεριά, όταν δεν υπάρχει ένας ανώτερος σκοπός ή ιδανικό στη ζωή, να της δώσει νόημα και αξία, τότε και η παραμικρή δυσκολία, μα η πιο ευτελής, όπως π.χ. ένα καυγαδάκι με ένα φίλο, μπορεί να οδηγήσει το νέο άτομο σε βαθιά θλίψη ή έκρηξη βίας. Η σημερινή γενιά είναι ως επί το πλείστον κενή από ιδανικά, γιατί εμείς, η προηγούμενη,  βαθιά νυχτωμένη στην εγωκεντρική κατανάλωση και την ματαιόδοξη κοινωνική άνοδο, τους αφήσαμε έρμαια στα ΜΜΕ, ως διαμορφωτές αξιών: πώς να γίνουν οι καλύτεροι σεφ, τα πιο ανορεξικά μοντέλα, οι πιο glam τραγουδιστές, οι πιο εύκολα κι αθέμιτα πλούσιοι σταρ της γειτονιάς. Όμως, ο ναρκισισμός, η ετερο-εκτίμηση, η ηδονιστική κοιλιοδουλία κι ο εμμονικός αγώνας δρόμου για τις περισσότερες και πιο ‘ασυνήθιστες’ σεξουαλικές εμπειρίες, δεν μπορούν να γεμίσουν ούτε ένα χιλιοστό από τις πεινασμένες για νόημα και ουσία ψυχές των παιδιών. Η τηλεόραση, παντελώς εκτός τόπου και χρόνου, συνεχίζει να προβάλλει τα ίδια α-νόητα θεάματα, μόνο που τα γέλια τους πια έχουν γίνει, εκτός από εκνευριστικά, απολύτως θλιβερά και αναρωτιέται κανείς πότε θα πάρουν χαμπάρι ότι η μπογιά τους δεν περνάει πια… Η συγκυρία της παντελούς απουσίας ιδανικών από την προηγούμενη γενιά σε συνδυασμό με την απότομη κάθοδο του κοινωνικο-οικονομικού επιπέδου των νέων δημιουργεί έναν επικίνδυνο κι ασυνήθιστο μείγμα, που καθιστά τη νεολαία εξαιρετικά ευάλωτη σε α)εθισμούς όλων των ειδών, β)εκπόρνευση, γ)εκφασισμό και τυφλή βία, δ)μαζική κατάθλιψη και αυτοκτονικότητα.  Η σημερινή γενιά έχει σταλεί στην βαθύτερη κρίση με τo χειρότερο δυνατόν αξιακό  σύστημα ως εφόδιο.

Το νόημα, που όλοι αναζητούμε, για να μπορέσει να δώσει πραγματική δύναμη, για να κρατήσει και να μην μας προδώσει, θα πρέπει αναγκαστικά να περιλαμβάνει και το καλό των άλλων. Θα πρέπει αναγκαστικά να νοιαστούμε για τους άλλους, όπως για τον εαυτό μας. Αυτό είναι το νόημα της κρίσης, η αγάπη και η αλληλεγγύη, που είναι και η ουσία της πνευματικότητας. Όλα τα άλλα είναι πρόσκαιρα και περιορισμένα. Στην αγάπη για τους άλλους βρίσκεται η ατέρμονη συνέχεια της ζωής  από τότε που η ζωή ξεκίνησε, άλλο που εμείς θέλουμε να ορίσουμε τη δική μας κοσμολογία. Μόνο που η δική μας κοσμολογία δεν μπορεί να κρατήσει σε αρμονία ούτε τον εαυτό μας, ούτε για μία μέρα. Για αυτό, ας βάλουμε το εγώ μας κάτω, κι ας εναρμονιστούμε με τις αλήθειες που έχουν ειπωθεί εδώ και χιλιάδες χρόνια και που κράτησαν γενιές και γενιές να αντέχουν, μέσα από συνθήκες πολύ πιο αντίξοες από τις σημερινές.

Έχω μιλήσει πολύ για τη σημασία της αυτό-εκτίμησης, γιατί θεωρώ ότι είναι η απαραίτητη αφετηρία για να ξεκινήσει η ζωή μας να δουλεύει σε προσωπικό επίπεδο, ώστε να μπορέσουμε να αγαπήσουμε και τους άλλους. (Δεν λέω να ‘βοηθήσουμε’, γιατί συχνά το ‘βοηθήσουμε’ μπορεί να εμπεριέχει έλεγχο, ανωτερότητα κι εξουσία-και δεν μπορούμε να ‘βοηθήσουμε’ πραγματικά, αν δεν ‘αγαπήσουμε’ πρώτα). Η αυτοεκτίμηση λοιπόν είναι απαραίτητη, αλλά δεν είναι αρκετή. Όσο περισσότερο μετακινούμαστε σε αυτή τη νέα εποχή, με τα νέα δεδομένα, θα βρίσκουμε ότι είναι όλο και πιο δύσκολο να σταθεί το ατομικιστικό πρότυπο, σε οποιοδήποτε επίπεδο.  Ούτως ή άλλως, η αυτοεκτίμηση και η αγάπη για τους άλλους είναι συγκοινωνούντα δοχεία. Όσοι ασχολούνται καταναγκαστικά με την ατομική τους ψυχοθεραπεία, αδιαφορώντας παντελώς για τους άλλους, θα βρουν ότι η ατομική τους ψυχοθεραπεία δεν προχωρά. Το δυτικό πρότυπο έχει διδάξει τον ατομικισμό σε όλα τα επίπεδα: οι σχέσεις μου, η καριέρα μου, η ψυχοθεραπεία μου, και ακόμη (αν είναι δυνατόν!) η πνευματικότητά ΜΟΥ. Ακόμη και η πνευματική εξέλιξη έχει παρουσιαστεί (ιδιαίτερα από κάποιες εκλαϊκευμένες εκδόσεις του New Age) ως μια ακόμη ατομική υπόθεση, το οποίο έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την ουσία της πνευματικής εξέλιξης.

Ο ατομικισμός δεν μπορεί άλλο να περπατήσει. Ποτέ δεν μπορούσε, απλά τώρα οι συνθήκες το κάνουν όλο και πιο οφθαλμοφανές, όλο και πιο δυσλειτουργικό. Στην πραγματικότητα, η οντότητα του καθενός είναι σαν ολόγραμμα, το οποίο περιέχει μέσα του, σε μικρογραφία έστω, τα άλλα ολογράμματα των άλλων οντοτήτων. Σε μεγαλύτερη ένταση είναι οι εικόνες των ομάδων με τις οποίες έχουμε τη μεγαλύτερη αλληλεπίδραση.   Έτσι λοιπόν, αν σε μια οικογένεια, ο πατέρας δέρνει τη μητέρα, δεν μπορεί παρά να υποφέρει κι ο ίδιος, γιατί τα μέλη της οικογένειάς του ζουν μέσα του σαν ολόγραμμα, κάνοντας ένα κομμάτι του εαυτού του να υποφέρει επίσης. Όταν ο μαθητής μιας τάξης υποφέρει από τον εκφοβισμό των συμμαθητών του, τότε όλη η τάξη υποφέρει, ακόμη και οι εκφοβιστές, γιατί το κάθε μέλος της ομάδας  κυκλοφορεί έχοντας μέσα του μια εσωτερική τρισδιάστατη εικόνα όλων των μελών της τάξης, η οποία είναι ζωντανή μέσα του. Στην τελική ανάλυση, βρίσκεται μέσα μας, στον καθένα από εμάς, το ολόγραμμα ολόκληρης της υφηλίου, όλων των ανθρώπων, ζώων και φυτών, όλης της δημιουργίας, έστω κι αν είναι σε τέτοια μικρογραφία που εμείς νομίζουμε ότι δεν υπάρχει. Στην πραγματικότητα, αποκοβόμαστε. Ή ασχολούμαστε με άλλα πράγματα, ακριβώς για να μην έχουμε το χρόνο να δούμε το ολόγραμμα της υφηλίου μέσα μας και τα τμήματά του που υποφέρουν.  Όσο λοιπόν αποκοβόμαστε από τους άλλους, τόσο περισσότερο αποκοβόμαστε από τον εαυτό μας. Από την άλλη, όταν αρχίζει η πραγματική θεραπεία και αρχίσουμε να ‘καθαρίζουμε’ εσωτερικά, τόσο πιο πολύ νιώθουμε και νοιαζόμαστε για τους άλλους, όπως για τον ίδιο μας τον εαυτό, γιατί αρχίζουμε και βλέπουμε και νιώθουμε όλο και πιο καθαρά με περισσότερες λεπτομέρειες το ολόγραμμα της Δημιουργίας μέσα μας. Εκατομμύρια μύστες, σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, κάνουν αυτή τη δουλειά, εδώ και αιώνες. Όσο περισσότερο καθαρίζουν, τόσα περισσότερο βλέπουν κι έρχονται σε επαφή με μέρη της δημιουργίας, ακόμη κι αν είναι πολύ μακριά. Μπορούν αυτό να το κάνουν, γιατί η δημιουργία βρίσκεται μέσα τους. Γνωρίζουν και θεραπεύουν, γιατί βλέπουν. Ο μόνος τρόπος για να δεις καθαρά είναι μέσω της αγάπης. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος. Μέσα από το βλέμμα της αγάπης έρχεσαι σε επαφή με το ολόγραμμα της σύμπαντος και το βοηθάς, με το δικό σου μικρό τρόπο, να θεραπευτεί. Τότε η ζωή αποκτά νόημα, σκοπό και αρχίζει και δουλεύει με θαυμαστούς τρόπους.

Αυτό λοιπόν είναι που λείπει από τους νέους σήμερα (και από εμάς-ίσως πολύ περισσότερο): να μάθουμε να αγαπούμε. Ο Δ.Καζάκης σε πρόσφατη ομιλία του, μας άγγιξε πολύ, χρησιμοποιώντας μια λέξη που δεν συνηθίζεται σε πολιτικές ομιλίες, αλλά ήταν τόσο αυθόρμητη και αυθεντική, που συγκίνησε ολόκληρο το ακροατήριο. Είπε «Αν θες να μιλήσεις στον άλλον και να σε ακούσει, μην το κάνεις για να του δείξεις ότι εσύ είσαι σωστός κι αυτός λάθος-θα κατεβάσει ρολά και θα χει δίκιο. Να του μιλήσεις επειδή τον αγαπάς. Επειδή νοιάζεσαι για αυτό που βλέπεις ότι θα του συμβεί και θέλεις να τον προστατέψεις». Αυτή είναι πραγματικά η ουσία και αυτή η αγάπη δίνει το θάρρος για να βγει κάποιος μπροστά, όπως πολύ θαρραλέα έχει κάνει ο ίδιος. (Παρότι δεν συμφωνώ πάντα με τις θέσεις του, δεν μπορώ παρά να αναγνωρίσω ότι η συγκεκριμένη τοποθέτηση είναι καταλυτικής σημασίας, όχι μόνο για πολιτικούς λόγους, αλλά για κάθε εργασία ή ανθρώπινη αλληλεπίδραση. Όταν η αφετηρία είναι η αγάπη προς τον άλλον, μόνο τότε η αλληλεπίδραση έχει πιθανότητα να φέρει θετικό αποτέλεσμα. Μια άλλη διάσταση, αλληλένδετη και εξίσου σημαντική, είναι η εναρμόνιση με το θέλημα του Θεού. Καμία πολιτική αλλαγή δεν μπορεί να συμβεί, αν δεν ακούσουμε το θέλημα του Θεού. Αν κάνουμε του κεφαλιού μας, όσο κι αν νομίζουμε ότι είμαστε σωστοί, θα αποτύχουμε και θα αποτύχουμε και τους άλλους).

Ένας άλλος χρήσιμος πρακτικός τρόπος για να μάθουμε να αγαπούμε είναι να ευχόμαστε το καλό των άλλων. Μια φίλη μου λέει πως όταν βλέπει ανθρώπους να τρέχουν να προλάβουν το λεωφορείο, πάντα εύχεται να το προλάβουν. Γιατί ξέρει πόσο αγχωτικό είναι να βιάζεσαι να πας στη δουλειά σου με τα λεωφορεία των Αθηνών.  Ένα μικρό, αλλά πολύ σημαντικό παράδειγμα αγάπης. Δείτε αυτό σε αντιδιαστολή με εκείνον, που είτε αδιαφορεί, είτε κοροϊδεύει όποιον κατα-ιδρωμένο τρέχει (‘τρέξε, τρέξε’ του φωνάζει περιπαιχτικά). Το τελευταίο ακούγεται υπερβολικό; Πόσες εκατομμύρια φορές έχουν δει τα παιδιά μας στην τηλεόραση παρουσιαστές να γελάνε και να κοροϊδεύουν τον πόνο των άλλων-ακόμη και στους δήθεν αθλητικούς τηλεδιαγωνισμούς, όπου η κάθε πτώση στα λασπόνερα συνοδεύεται από γέλια και κοροϊδίες. Μικρά πράγματα; Ναι, αλλά, ,  τα μικρά πράγματα έχουν σημασία. Ίσως μάλιστα μεγαλύτερη  κι από τα μεγάλα.

Κι επειδή λοιπόν τα μικρά πράγματα έχουν σημασία (ίσως μεγαλύτερη κι από τα μεγάλα), αυτό που θα δώσει νόημα και αξία στη ζωή των νέων (και τη δική μας) είναι να νοιαστούμε για τους άλλους, να δώσουμε την αγάπη μέσα από τα μικρά καθημερινά πράγματα.  Αυτή είναι η αποστολή μας, αυτό είναι και το νόημά μας. Οι νέοι χάνονται όταν μεγαλοπιάνονται σε μεγαλεπίβολα σχέδια να σώσουν τον κόσμο. Τον κόσμο όμως θα τον σώσει ο Θεός, μόνο εκείνος μπορεί. Εμείς δεν είμαστε θεοί, Εκείνος είναι και αυτή τη διαφορά πρέπει να τη χωνέψουμε. Αυτό που εμείς πρέπει να κάνουμε είναι η δική μας δουλειά στο σχέδιο του Θεού, δηλαδή η αγάπη στα μικρά καθημερινά πράγματα, που δεν μας παρουσιάζονται ποτέ τυχαία. Το Σχέδιο του Θεού το βλέπω σαν ένα τεράστιο πολυδιάστατο Παζλ, τόσο μεγάλο και περίπλοκο που δεν χωράει η οπτική μας να δει όλη την εικόνα. Το παζλ όμως είναι τέλειο. Ο Θεός έχει κόψει την εικόνα σε μυριάδες μικρά κομματάκια παζλ και τα έχει μοιράσει στα παιδιά Του. Ο καθένας από εμάς έχει το δικό του μικρό κομμάτι και η δουλειά μας είναι να το βάλουμε στη θέση του. Τα γειτονικά κομμάτια δεν είναι τυχαία, όπως δεν είναι τυχαίοι οι άνθρωποι που σχετιζόμαστε: αυτοί είναι τα γειτονικά κομμάτια κι με αυτούς πρέπει να έρθουμε σε αρμονία… άπειρες τριβές μέχρι να ταιριάξουμε, αν και ο πιο εύκολος δρόμος είναι η αγάπη (όχι η θυματοποίηση, αλλά η αγάπη). Όταν εκπληρώσουμε σωστά την μία αποστολή μας, θα μας δοθεί νέο κομμάτι παζλ και τότε θα το καταλάβουμε, γιατί αλλάζει η ζωή μας, και μάλιστα σε πολλούς τομείς ταυτόχρονα. Το πρόβλημα βρίσκεται όταν στη μεγαλομανία μας να σώσουμε τον κόσμο (που δεν μας βγαίνει…), θυμώνουμε, τα παρατάμε και πετάμε μακριά το κομματάκι μας. Ή όλα ή τίποτα. Ή εγώ θα αλλάξω τον κόσμο, ή αλλιώς δεν ασχολούμαι… Τι, τα καθημερινά, α πα πα…. βαριέμαι… Εκεί  που χρειάζεται ταπεινότητα, επιμονή κι υπακοή στο θέλημα του Θεού, εμείς ανταποκρινόμαστε με υπεροψία. Γιατί αν πετάξουμε το κομματάκι παζλ από το παράθυρο, πετάμε μαζί και το νόημα της ζωής μας… και μετά τίποτα, μα τίποτα, δεν μπορεί να μας γεμίσει…

Έγραψα στο προηγούμενο άρθρο για τη σημασία της έννοια της ‘πατρίδας’ στην ψυχική ακεραιότητα και αίσθησης ταυτότητας των εφήβων. Η πατρίδα είναι και αυτή μια οντότητα που ζει μέσα μας σαν ολόγραμμα, λιγότερο ή περισσότερο συνειδητά. Η οντότητα αυτή είναι ένα όλον, αποτελούμενο από πολλούς παράγοντες, τη γη, τις μυρωδιές, τη θάλασσα, τον ήλιο, την ιστορία, τη μυθολογία, τη γλώσσα, τα ζώα και τα φυτά, την πνευματικότητα αυτού του τόπου (και ειδικά αυτού του τόπου!). Θυμάμαι σε ένα σχολικό θεατρικό εθνικής εορτής που άκουσα μια μαθήτρια να απαγγέλει (δεν ξέρω ποιανού συγγραφέα…) «τι  είναι η πατρίδα μου; …Είναι Προμηθέας και Ιησούς…» Αυτό μου έκανε μεγάλη εντύπωση, γιατί πραγματικά αποκρυσταλλώνει τη συνέχεια της πνευματικότητας, της φωτεινής πνευματικότητας από την άγνωστη αρχαιότητα μέχρι σήμερα, ανεξάρτητα από τις δογματικές προκαταλήψεις, π.χ. ότι όλη η αρχαιότητα ήταν στο απόλυτο μαύρο σκοτάδι πριν το χριστιανισμό. Δεν ήταν. Αν ήταν, δεν θα μπορούσε ποτέ να ακμάσει η δημοκρατία, η φιλοσοφία και η τέχνη με τον τρόπο που ήκμασαν. Απεναντίας, ήταν το φως που ήδη προϋπήρχε σε αυτή τη γη, που αμέσως αναγνώρισε στον Ιησού, την απώτατη έκφραση της αλήθειας και δέχτηκε με αγάπη το λόγο Του, παρά τους όποιους δογματικούς φανατισμούς από τη μια ή την άλλη μεριά. Αυτή η μνήμη, του Προμηθέα και του Ιησού, υπάρχει στο κύτταρό μας και είναι μνήμη φωτός. Για αυτό και τώρα που η πατρίδα υποφέρει, όταν η γη της ατιμάζεται απόεξευτελιστικές ‘εκχωρήσεις’ , όταν κινδυνεύουν σημαντικά είδη της, όπως οι αρκούδες και τα ζαρκάδια, όταν η γλώσσα της κακοποιείται, η οντότητα της πατρίδας μέσα μας υποφέρει και υποφέρουμε κι εμείς. Πώς έδωσαν το αίμα τους οι παλιότεροι; Επειδή ακριβώς η ακεραιότητα αυτής της οντότητας μέσα τους ήταν πιο σημαντική από τη σωματική τους ακεραιότητα. Κάθε τμήμα γης που χάνεται είναι σαν να χάνεται ένα κομμάτι της ψυχής μας. Αν παραδώσουμε στα παιδιά μας την Ελλάδα χωρίς αητούς και αρκούδες , δεν θα τους δώσουμε την ίδια Ελλάδα. Μια Ελλάδα με το Αιγαίο και το Ιόνιο κατεστραμμένα από πετρελαιοκηλίδες, δεν θα είναι η ίδια Ελλάδα. Ο φόβος ξεπερνιέται από την φλόγα να διατηρήσουμε την πατρίδα ακέραια, ο φόβος  ξεπερνιέται όταν νιώθουμε το αέναο  πνεύμα της γης και του έθνους. Σε μια τέτοια συγκυρία, τα διαζευκτικά των ιδεολογιών είναι αστεία. Δεν χρειάζονται άλλο τα κουτάκια «‘Η αριστερός ή πατριώτης», λες και είναι αμοιβαίως αποκλειόμενα. Δηλαδή δεν μπορεί να είναι κάποιος και αριστερός και πατριώτης; Στο κάτω κάτω, όταν έμπαιναν τα τανκς στο Πολυτεχνείο, οι αριστεροί (στην πλειοψηφία τους) φοιτητές τον εθνικό ύμνο τραγουδούσαν.  Τι θα πει «ή αριστερός ή χριστιανός;» Δεν μπορεί κάποιος να είναι και τα δύο; Στο κάτω κάτω, τα διδάγματα του Ιησού είναι τα πιο αριστερά που έχω ακούσει. Και, αν οι ανθρώπινοι θεσμοί και παράγοντες που αυτοχρίσθηκαν να αντιπροσωπεύουν το Θεό στη γη κακοποίησαν την ιδιότητά τους, εμείς δεν χρειάζεται να πετάξουμε το ψαρί μαζί με το νερό. Η δική μας σύνδεση με το Θεό είναι ανεξάρτητη από οποιονδήποτε ανθρώπινο μεσάζοντα, που μπορεί να είναι ή να μην είναι βοηθητικός, αλλά σίγουρα δεν είναι απαραίτητος. Με αυτήν την έννοια, η προάσπιση των πανάρχαιων αξιών αυτού του τόπου, της πνευματικότητας, της πατρίδας, της δημοκρατίας  και της αλληλεγγύης, είναι ύψιστης σημασίας για την ψυχική, ηθική, αλλά και φυσική επιβίωσή μας -ανεξαρτήτως ιδεολογίας.

Κλείνοντας, να προσθέσω ένα πολύ σημαντικό μάθημα που πήρα εγώ από έναν έφηβο στο μετρό. Παρατηρούσα το ρολόι του εφήβου που καθόταν απέναντί μου. Ήταν ένα υπερμοντέρνο μεγάλο ρολόι χεριού, αλλά το σουρεαλιστικό ήταν ότι δεν υπήρχε ούτε ωροδείκτης, ούτε λεπτοδείκτης. Μόνο ένας δευτερολεπτοδείκτης έφερνε τον κύκλο κάθε λεπτό και μετά πάλι ξανά. Ακολουθούσα σαν υπνωτισμένη τον περίεργο δευτερολεπτοδείκτη κι αναρωτιόμουν αν ήταν βλάβη, επιλογή ή αστείο. Ό,τι και να ήταν, είχε μήνυμα. Το μήνυμά του ήταν ‘τώρα’. Όλα όσα είναι τώρα σημαντικά περικλείονται σε αυτό το λεπτό, σε αυτόν τον κύκλο των  60’’. Ήταν η παρουσία στο ‘τώρα’, ήταν να είναι η ενέργεια μας στο ‘τώρα’ και το ρολόι του ‘τώρα’ ήταν απλά μια συμβολική υπενθύμιση της αξίας του χρόνου που κυλά τώρα. Για τους εφήβους, ο προσανατολισμός στο μέλλον είναι σημαντικός. Για εμάς όμως, η παρουσία στο 'τώρα' ακόμη σημαντικότερη. Και είμαι ευγνώμων που ένας έφηβος μου το δίδαξε αυτό.

Πρεκατέ Βικτωρία, www.brightplanet.blogspot.gr, 1/3/2013