Νέοι
σε συμμορίες εκβιασμού συμμαθητών για χρήματα. Νέοι που εισέρχονται στο
χουλιγκανισμό, αποκλειστικά και μόνο ‘για να παίξουν ξύλο’. Νέοι που έλκονται
από εξτρεμιστικές οργανώσεις και ιδεολογίες που προάγουν την βία. Κι από την
άλλη μεριά, δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητο το γεγονός ότι αρκετοί εργαζόμενοι
σε τμήματα των αστυνομικών δυνάμεων, που σήμερα καταστέλλουν διαδηλώσεις, διαμαρτυρίες κλπ.,
συχνά με υπερβάλλοντα ζήλο στη χρήση βίας, είναι νέοι - πολύ νέοι... Τι
συμβαίνει; Έχει γαλουχηθεί μια γενιά, μέρος της οποίας είναι έτοιμο να ασκήσει
βία στον οποιοδήποτε –αρκεί να υπάρξουν οι κατάλληλες συνθήκες και η ανάλογη καθοδήγηση;
Θα ήταν λάθος να στερεοτυπήσουμε, εισάγοντας μια νέα μορφή ηλικιακού ρατσισμού.
Ένα μεγάλο κομμάτι της νεολαίας μας μάχεται ειρηνικά για τη δημοκρατία,
υπερασπίζεται τον αδύναμο, έχει όνειρα
και όραμα για το καλό του συνόλου. Δεν παύει όμως να προβληματίζει η έλξη τμήματος
της νεολαίας, σε μεγαλύτερο ποσοστό από ότι στο μέσο πληθυσμό, προς φασιστικές,
‘φιλικές προς τη βία’ ιδεολογίες. Εξάλλου, αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, οι
‘ώριμες’ ηλικίες το δημιούργησαν και οι ‘ώριμες’ ηλικίες το χρησιμοποιούν.
Υπάρχει
η πιθανότητα μιας άλλης, βραδυφλεγούς κοινωνικής βόμβας στη νέα γενιά, η οποία
μπορεί ενδεχομένως να ενεργοποιηθεί για να στραφεί μαζικά εναντίον της ίδιας
της κοινωνίας, αν υποθετικά υπάρξουν τα αντίστοιχα στοχοποιητικά καλέσματα; Μια
ειδοποιός διαφορά σε σχέση με τις προηγούμενες γενιές είναι το πιθανό αντίκτυπο
της μακροχρόνιας έκθεσης στη βία της τηλεόρασης, του Διαδικτύου και των
βιντεοπαιχνιδιών, με τα οποία η σημερινή γενιά έχει στην κυριολεξία γαλουχηθεί
από τα γεννοφάσκια της, ενώ ήταν απόντα από τις προηγούμενες γενιές. Ας δούμε
τα στοιχεία.
Η
συσχέτιση μεταξύ έκθεσης σε τηλεοπτική βία και επιθετικότητας στα παιδιά και τους
νέους έχει πολλάκις επιβεβαιωθεί εδώ και 40 χρόνια σε περισσότερες από 3.000
έρευνες (Johnson-Reid
Mellissa,
1998). Σύμφωνα με τον Huseman
(2007), η συσχέτιση αυτή είναι η δεύτερη πιο ισχυρή συσχέτιση σε ολόκληρο το
χώρο της ιατρικής και κοινωνικής επιστήμης μετά τη συσχέτιση καπνίσματος και
καρκίνου των πνευμόνων! Το γεγονός αυτό οδηγεί τους ερευνητές να αναφέρονται στην
έκθεση παιδιών στην τηλεοπτική βία ως «κίνδυνο για τη δημόσια υγεία». Μέχρι
τώρα, οι συνέπειες της έκθεσης αναζητούνταν στη σποραδική μικρο-παραβατικότητα
στη γειτονιά ή το σχολείο. Τι γίνεται όμως σε περίπτωση μαζικών κοινωνικών
αναταράξεων, όπου πολιτικές ή άλλες δυνάμεις θελήσουν να χρησιμοποιήσουν την
μαθημένη επιθετικότητα μέρους της νεολαίας, σε συνδυασμό με την απελπισία τους από την ολοένα μεγαλύτερη
εξαθλίωση; Ο βομβαρδισμός των παιδιών με βίαια μηνύματα και θεάματα τα
τελευταία είκοσι χρόνια είναι παγκόσμιο φαινόμενο και είναι τόσο συστηματικό
που είναι αδύνατον να είναι τυχαίο. Οι Centerwall et
all.
(1989) βρήκαν ότι η εισαγωγή της τηλεόρασης σε Αμερικανικές κοινότητες οδήγησε
σε διπλασιασμό των δολοφονιών, ενώ ή Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρία (1993)
ποσοτικοποίησε το φαινόμενο, συμπεραίνοντας ότι η τηλεόραση είναι υπεύθυνη για
το 15% της επιθετικής συμπεριφοράς των εφήβων στην Αμερική. Οι Calvert
and
Tan
(1996) βρήκαν ότι ο εθισμός των εφήβων σε βιντεοπαιχνίδια αυξάνει τη βίαιη
συμπεριφορά, ιδιαίτερα όταν έχει ξεκινήσει σε ηλικία μικρότερη των 8 ετών, όπου
η διάκριση μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας είναι πιο ασαφής. Ο Platoni
K.
(1999), αναφέρει χαρακτηριστικά πως ο αμερικανικός στρατός χρησιμοποιεί βίαια
βιντεοπαιχνίδια (σαν αυτά που παίζουν τα παιδιά), για να εκπαιδεύσει τους
στρατιώτες στη χρήση βίας και να μειώσει τη συμπόνια για τα θύματά τους! Ο Kirsh Steven
(2006) περιγράφει το μηχανισμό της άρσης αναστολών (disinhibition), όπου η συστηματική θέαση
βίαιων σκηνών σε βιντεοπαιχνίδια, καρτούν ή ταινίες, αφαιρεί από τους νέους τις
αναστολές που θα είχαν να ασκήσουν βία. Ο Husemann L. (2007) περιγράφει
τα καταστροφικά αποτελέσματα της θέασης βίας στα παιδιά (μέσω των διαδικασιών
διέγερσης, μίμησης, παρατηρησιακής μάθησης, αναισθητοποίησης) συμπεραίνοντας
ότι ‘διαδικασίες κοινωνικής σύγκρισης οδηγούν τα παιδιά να αποζητούν στην
πραγματική ζωή ανθρώπους με αντίστοιχα βίαιους τρόπους’. Με άλλα λόγια, δεν
είναι τυχαίο ότι μέρος της νεολαίας, που έχει γαλουχηθεί στη βιαιότητα μέσω των
τηλεπαιχνιδιών, αναζητά αντίστοιχα αρνητικά κοινωνικά σενάρια στην πραγματική
ζωή. Όταν βρει την ομάδα, που δίνει πόντους επαίνου στις κλωτσιές και στις
μπουνιές, καμπανάκια οικειότητας ηχούν στα αυτιά του: ‘Ωπ, εδώ είμαστε, αυτό
μου είναι γνώριμο, εδώ νιώθω σαν το σπίτι μου’. Από τις πιο δραματικές
εκδηλώσεις της μαθημένης βίας είναι η περίπτωση μαζικών πυροβολισμών στο
σχολείο Columbine το
1999: Οι δύο νεαροί δράστες είχαν εμμονή με το βίαιο βιντεοπαιχνίδι Doom, όπου
κέρδιζε εκείνος που σκότωνε περισσότερους. Έπαιζαν φανατικά και ανταγωνιστικά
μεταξύ τους κάθε απόγευμα για μεγάλο χρονικό διάστημα (Glick & Keene-Osborn, 1999) μέχρι που αποφάσισαν να
ανταγωνιστούν και στην πραγματικότητα. Τα βιντεοπαιχνίδια είναι ακόμη πιο
επικίνδυνα από την παθητική τηλεθέαση, καθώς οι συμμετέχοντες αλληλεπιδρούν ενεργά με την οθόνη (‘σκοτώνουν’
κλικάροντας, δεν παρακολουθούν απλώς σκοτωμούς), κερδίζοντας πόντους για τις
προσομοιωμένες τους επιδόσεις.
Φυσικά,
ο εθισμός σε βίαια τηλεθεάματα, δεν είναι το μόνο αίτιο, ούτε μπορεί να
λειτουργήσει ως δείκτης προβλεψιμότητας για την εμφάνιση επιθετικότητας ή μη σε
μια ολόκληρη γενιά. Υπάρχουν πολλοί άλλοι παράγοντες, προστατευτικοί, ή
επιβαρυντικοί, όπως ο ρόλος της οικογένειας, η παρουσία άλλων στρεσογόνων
καταστάσεων, π.χ. φτώχεια, ανεργία, ο ρόλος της εκπαίδευσης, η χρήση ουσιών, το
καθεστώς ατιμωρησίας κλπ. Όσο και αν η οθόνη επιβραβεύει τη χρήση βίας, ο
γονιός και ο εκπαιδευτικός έχουν το πλεονέκτημα να είναι πραγματικοί άνθρωποι
σε πραγματικό χρόνο, στην πραγματική ζωή και η επίδρασή τους είναι πολύ πιο
σημαντική. Συχνά, ο εθισμός ενός παιδιού σε βιντεοπαιχνίδια, γίνεται για να
αντισταθμίσει τη μοναξιά και ‘βαριεστημάρα’, από την έλλειψη ενδιαφέροντος και
ποιοτικού χρόνου με ενήλικες.
Ακόμη
και σε μεγαλύτερη ηλικία, οι γονείς μπορούν να δράσουν ανασταλτικά στον νέο που
έχει επιδοθεί στην άσκηση βίας- αρκεί να νοιαστούν. Ή μήπως υποψιάζονται, αλλά
δε θέλουν να ξέρουν; Ή μήπως, στην περίπτωση π.χ. της αστυνομικής βίας, ο αγιοποιητικός
τίτλος της ‘θέσης εργασίας’, τους κάνει να κλείνουν τα μάτια; Ας μην ξεχνούμε
ότι η υιοθέτηση βίαιης συμπεριφοράς είναι στάση ζωής. Είναι συνήθεια, η οποία
αργά ή γρήγορα θα οσμωθεί σε όλες τις πτυχές της ζωής του ατόμου. Η ομάδα
στόχου αλλάζει το ίδιο εύκολα, όπως εμφανίστηκε. Οι γονείς που δεν νοιάζονται
αν π.χ. ο γιος τους βιαιοπραγεί εναντίον αλλοδαπών (κάποια
βολική δικαιολογία θα έχει βρεθεί εναντίον τους), ξεχνούν ότι είναι θέμα χρόνου
το παιδί κάποιου άλλου, που επίσης έχει εθιστεί στη βία, να στραφεί εναντίον
τους. Η ίδια η βία είναι το πρόβλημα. Μία από τις πλέον κραυγαλέες περιπτώσεις
αστυνομικής αυθαιρεσίας και συγκάλυψης, που είδε πρόσφατα ξανά τα φώτα της
δημοσιότητας, είναι
εκείνη του θανάτου νεαρού ομογενούς, όπου ο ξυλοδαρμός του από αστυνομικούς
έχει βιντεοσκοπηθεί, αλλά το δικαστήριο αρνήθηκε να εξετάσει το βίντεο. Πέρα
από την απροκάλυπτη προσβολή αυτό που
μου έκανε περισσότερη εντύπωση διαβάζοντας το άρθρο, ήταν η εξής λεπτομέρεια: Ο
τραγικός πατέρας κατάλαβε την άρον άρον αθωωτική απόφαση, όταν είδε κατηγορούμενους
και συνηγόρους να φιλιούνται συγχαρητήρια.
Είναι δυνατόν να φιλιούνται και να πανηγυρίζουν μπροστά σε έναν άνθρωπο που
είδε το αθώο παιδί του, σκοτωμένο και πνιγμένο στο αίμα, πεταμένο σε μια κούτα,
να πανηγυρίζουν; Να πανηγυρίζουν τι; Δεν μπορούσαν τουλάχιστον να φύγουν γρήγορα με χαμηλωμένα μάτια, όπως
αναφέρει το άρθρο ότι έκαναν οι δικαστές; Αναρωτιέμαι, οι γονείς αυτών των
αστυνομικών, ή και οι ίδιοι, όταν με το καλό κάνουν παιδιά, θα μπορούν να
κοιμούνται ήσυχοι με τη συνείδησή τους;
Σχολιάζοντας
την ατιμωρησία σε ένα γενικότερο πλαίσιο, πρέπει να πούμε ότι, εκτός από άδικη,
είναι επικίνδυνη για τον ίδιο το δράστη, γιατί καθιστά τη βία ισχυρά εθιστική.
Από τη στιγμή που κάποιος ασκήσει βία μία φορά, π.χ. μια ληστεία ή έναν φόνο,
και δει ότι δεν έχει καμία συνέπεια, δεν μπορεί να παραμείνει έτσι- ειδικά το
νέο άτομο. Δεν μπορεί να συνεχίσει να έχει μια κανονική ζωή, σαν να μη συνέβη
τίποτα. Η ζωή του έχει κατά κάποιο τρόπο καταστραφεί, γιατί θα πρέπει να
συνεχίσει να ζει, 24 ώρες το 24ωρο, με τον εαυτό του- έναν ληστή ή έναν δολοφόνο.
Η μνήμη του εγκλήματος στο υποσυνείδητο, θα συνεχίσει να υπάρχει και πρέπει να
την κάνει κάτι. Ίσως προσπαθήσει να την αρνηθεί, να την ξεχάσει, καταφεύγοντας
στους εθισμούς. Υποσυνείδητα η ποινή, βοηθά τον ίδιο το δράστη, γιατί
πλαισιώνει, αναλαμβάνει το τραύμα της μνήμης του εγκλήματος. Ακόμη κι όταν ο
δράστης προσπαθεί να πείσει τους άλλους και τον εαυτό του ότι δεν έχει καμία
ενοχή, η μνήμη είναι εκεί. Είναι σαν να έχεις βάλει ένα κομμάτι σκουληκιασμένο
κρέας στο ψυγείο. Είναι εκεί και θα δημιουργήσει προβλήματα. Μπορεί ο δράστης
να αποφεύγει να ανοίξει το ψυγείο, αλλά αυτό δεν θα κάνει το κρέας να
εξαφανιστεί. Απεναντίας, που θα χαλάσει ακόμη περισσότερο και θα μυρίσει όλο το
ψυγείο, μαζί με τα άλλα τρόφιμα. Αυτό που κάνει η ποινή είναι ότι παίρνει μια
σακούλα, μαζεύει το κρέας, το περικλείει και σιγά, σιγά, μπορεί λίγο λίγο να
αρχίσει να το πετάει, καθαρίζοντας λίγο λίγο το υπόλοιπο ψυγείο -αν η δουλειά
του σωφρονισμού γίνει σωστά. Ο δράστης που παραμένει ατιμώρητος, μπορεί να
είναι διπλά επικίνδυνος, γιατί δεν ξέρει τι κάνει με την τραυματική μνήμη του
εγκλήματος. Και πολλές φορές, η μοναδική επιλογή που νιώθει ότι έχει είναι να
κάνει μια ακόμη από τα ίδια, αν μη τι άλλο για να πείσει τον εαυτό του ότι έχει
δίκιο. Προσπαθώντας να αποφύγει τον πόνο της γνωστικής ασυμφωνίας (‘ο φόνος που
έκανα ήταν λάθος’), διαστρεβλώνει εκ των υστέρων την πραγματικότητα (‘έλα μωρέ
και τι έγινε;’ ή ‘σε αυτούς τους ανθρώπους αυτό αξίζει’), ώστε να γίνει η δική
του ζωή και η συμβίωση με το δικό του
εαυτό πιο υποφερτή. Η αντίστοιχη κοσμοθεωρία εφευρίσκεται, ειδικά αν
ενισχύεται από ομοϊδεάτες: ‘Έτσι είναι η ζωή. Αυτοί δεν μετράνε. Τους αξίζει.
Είναι ____________ (υποτιμητικοί χαρακτηρισμοί γενίκευσης κοινωνικών ομάδων,
που έχουν εφευρεθεί ακριβώς για αυτό το σκοπό). Η ζωή τους δε μετρά. Αν
μετρούσε, η κοινωνία δεν θα επέτρεπε να γινόταν αυτό. Αφού μου το επιτρέπει,
δεν μπορεί, εκείνοι θα φταίνε. Δεν μπορεί ολόκληρη η κοινωνία, που δεν με
τιμωρεί, να είναι τόσο λάθος… άρα εγώ
έχω δίκιο, εγώ είμαι ανώτερος. Όποιος μπορεί να πάρει, τα παίρνει όλα και δε
τρέχει τίποτα. Έτσι είναι η ζωή. Εγώ τα παίρνω όλα.’. Λίγο ως πολύ,
αυτού του είδους η παραληρηματική σκέψη, συνεχίζεται σε ατομικό ή ομαδικό
επίπεδο, όταν η ζωή του άλλου δεν φαίνεται να έχει και μεγάλη διαφορά από τη
ζωή του προσομοιωμένου αντιπάλου στην οθόνη του υπολογιστή. Είναι μια ακόμη
φιγούρα, που βγάζει κόκκινο αν τη σκοτώσεις, μετά εξαφανίζεται από την οθόνη κι
εσύ κερδίζεις πόντους. Αυτό είναι όλο.
Νέα
άτομα, που έχουν μπει σε αυτή τη γραμμή σκέψης, ενισχυμένοι από την ατιμωρησία,
θα δημιουργήσουν προβλήματα. Η ενοχή στο υποσυνείδητο θα τους οδηγήσει να
προκαλέσουν ακόμη περισσότερα προβλήματα, ιδιαίτερα αν είναι σε χώρο που έχουν
τη δυνατότητα να το κάνουν (αν και οποιοσδήποτε χώρος εξουσίας προσφέρεται,
ακόμη και μια συντροφική ή οικογενειακή σχέση). Η ατιμωρησία πρέπει να
σταματήσει. Εκτός από την προστασία του κοινωνικού συνόλου, η ποινή αναλαμβάνει
την ενοχή στο υποσυνείδητο του δράστη, αλλά ταυτόχρονα στέλνει κι ένα ηχηρό
μήνυμα στην κοινωνία και ειδικά στους νέους ανθρώπους ότι η βία δεν είναι ΟΚ. Αυτό
το μήνυμα, πρέπει να επαναλαμβάνουν οι γονείς και εκπαιδευτικοί ξανά και ξανά,
όσο μπανάλ και αν ακούγεται. Δεν είναι καθόλου δεδομένο, δεν είναι καθόλου
αυτονόητο! Η παράνοια δεν είναι φυσιολογική, ακόμη και σε περιπτώσεις που
φαίνεται να την υιοθετεί μεγάλος αριθμός ανθρώπων. Δεν είναι έτσι η ζωή και δεν
υπάρχει δικαιολογία για την κακοποίηση. Τα ανθρώπινα δικαιώματα, η
ενσυναίσθηση, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια δεν είναι παλιομοδίτικες, καμένες λέξεις, αλλά πραγματικές αξίες που μετρούν. Οι γονείς και οι
εκπαιδευτικοί πρέπει να μιλούν στα παιδιά για τη μη βία, σε κάθε ευκαιρία. Σε
μια εποχή, όπου ολοένα και περισσότερο θα αναζητούνται στόχοι για την εκτόνωση
θυμού και τις αλλεπάλληλες ματαιώσεις που βιώνουμε, ο μεγαλύτερος κίνδυνος
είναι η χειραγώγηση των μαζών, με τρόπο που ο καθένας να αυτοχρίζεται απονομέας
θείας δικαιοσύνης και μπροστά στον ιερό αυτό σκοπό, η κάθε πράξη βίας του
φαίνεται δικαιολογημένη. Ας το θυμόμαστε αυτό, γιατί δεκαετίες ωχαδερφισμού,
έλλειψης κριτικής σκέψης και δυστυχώς, σιωπηρής εκπαίδευσης νέων ατόμων στην
προσομοιωμένη βία, μπορεί ξαφνικά να ενεργοποιηθούν συνεργιστικά, με τρόπο
απρόσμενο και ιδιαίτερα επικίνδυνο.
Πηγές
American Psychological Association. (1993). Summary report of the American
Psychological Association Commission on Violence and Youth:Vol.1.In Violence and
Youth: Psychology’s response. Washington, DC: Author.
Calvert S.L, Tan S-L. (1996). Impact of virtual reality on young adults'
physiological arousal and aggressive thoughts: interaction versus observation.
In P.M Greenfield, R.R Cocking (Eds.), Interacting with video, Ablex, Norwood,
NJ, pp. 67–81 (Reprinted from Journal of Applied
Developmental Psychology, 15, 125–139 1994)
Centerwall, B.S. (1989). Exposure to
television as a cause of violence. In
G.Comstock (Ed.),Public communication and behavior,Vol.2 (pp 1-58).Orlando,
FL: Academic Press
Glick
D., Keene-Osborn S. (1999).Anatomy of a
massacre (Columbine High School shootings). Newsweek, 133, pp. 24–30 May 3
Huesmann,
L. Rowell. (2007).The Impact of
Electronic Media Violence: Scientific Theory and Research. Journal of Adolescent Health, Vol.41(6),
pp.S6
Jonson-Reid,
Melissa. (1998). Youth violence and
exposure to violence in childhood: An ecological review. Aggression and Violent Behavior, Vol.3(2), pp.159-179
Kirsh,
Steven J. (2006). Cartoon violence and aggression in youth. Aggression and Violent Behavior, Vol.11(6), pp.547-557
Platoni
K. (1999). The Pentagon goes to the
video arcade [video games used as military training]. The Progressive, 63, pp. 27–3
