Ο αυτό-τραυματισμός στους εφήβους δεν είναι νέο φαινόμενο,
αλλά φαίνεται ότι τα τελευταία χρόνια η συχνότητά του έχει αυξηθεί και στη χώρα
μας. Αυτό-τραυματισμός μπορεί να γίνει
με κοψίματα, καψίματα, γδάρσιμο, κατάχρηση ουσιών, υπερβολική δόση χαπιών κλπ.
Δεν συνδέεται απαραίτητα με απόπειρα αυτοκτονίας, αν και δεν αποκλείεται να
είναι πρόδρομη συμπεριφορά. Ο έφηβος πραγματοποιεί την αυτό-τραυματική πράξη
συνήθως σε απομόνωση και, αντίθετα με το κοινό στερεότυπο ότι «θέλει να
προκαλέσει την προσοχή» , τις περισσότερες φορές προσπαθεί να καλύψει τα
τραύματά του (π.χ. φορά μακρυμάνικα ρούχα ή γάντια το καλοκαίρι).
Ο αυτό-τραυματισμός ενδέχεται να προκαλείται από πολλά διαφορετικά
αίτια: το παιδί προσπαθεί να εκφράσει, να εξωτερικεύσει τον εσωτερικό πόνο. Ο
εσωτερικός πόνος είναι αρκετά δύσκολος από μόνος του, αλλά όταν η οποιαδήποτε
έκφρασή του συναντάται με αδιαφορία, απόρριψη, γελιοποίηση ή όταν το παιδί δεν
γνωρίζει πώς να εξωτερικεύσει το συναίσθημά του, τότε ο αυτό-τραυματισμός είναι
για το παιδί ένας τρόπος να δηλώσει-έστω και στον εαυτό του: «να, αυτό νιώθω».
Έφηβοι που αυτό-τραυματίζονται έχουν αναφέρει ότι τη στιγμή της πράξης ο
εσωτερικός πόνος ήταν πιο έντονος από τον σωματικό. Μέσα από τον αυτό-τραυματισμό
νιώθουν ότι δίνουν χώρο στον πόνο να υπάρχει, καθώς ο πόνος που δεν
αναγνωρίζεται είναι ακόμη πιο αφόρητος. Ο αυτό-τραυματισμός μπορεί να
λειτουργήσει επίσης ως καμπανάκι συναγερμού προς τους γονείς/κηδεμόνες του
παιδιού, στέλνοντας το μήνυμα ότι «κάτι σοβαρό μου συμβαίνει» ή «δεν αντέχω
άλλο» -αν και δεν είναι απαραίτητα αυτοσκοπός του παιδιού να χειριστεί ή να
επηρεάσει τους γονείς του. Χρησιμοποιείται από το παιδί ως βαλβίδα εκτόνωσης
έντονου συναισθήματος (π.χ. απελπισία, μοναξιά, ταπείνωση, απώλεια κλπ.), το οποίο δεν μπορεί να διαχειριστεί
διαφορετικά.
Καθώς όμως οποιαδήποτε συνήθεια που χρησιμοποιείται για την
αποφυγή συναισθήματος γίνεται εθιστική, ο ίδιος κίνδυνος ενέχεται και στον αυτό-τραυματισμό: αν δεν αντιμετωπισθούν
τα βαθύτερα αίτια και αν δεν γίνει σωστά η αποδοχή και η διαχείριση
συναισθήματος, ο αυτοτραυματισμός μπορεί να γίνει επίσης εθιστικός, με τη
πρόκληση όλο και σοβαρότερων πληγών ώστε να ‘επιτύχει’ το ίδιο ‘αποτέλεσμα
εκτόνωσης’. Ο αυτό-τραυματισμός πάντα
συνοδεύεται από βαθύ αίσθημα αυτό-απαξίωσης και πολύ χαμηλή αυτό-εκτίμηση, ενώ
μπορεί να είναι ένας τρόπος εκδίκησης, τιμωρίας του εαυτού, για τα «λάθη», την
«ανικανότητα», ή την «ενοχή» που το παιδί πιστεύει ότι έχει. Βεβαίως το έντονο
συναίσθημα, όπως και η χαμηλή αυτό-εκτίμηση πολύ συχνά συνδέονται με το
ψυχολογικό κλίμα στην οικογένεια. Έτσι, ένας έφηβος που βιώνει απόρριψη ή
εγκατάλειψη από τον ένα ή και τους δύο γονείς, μπορεί -αν συνεισφέρουν κι άλλοι
παράγοντες- να χρησιμοποιήσει το ξυράφι, για να δείξει με ορατό τρόπο το σχίσμα
στην οικογένεια, ενώ ταυτόχρονα τιμωρεί τον εαυτό του για την (υποτιθέμενη)
δική του ‘ανεπάρκεια’ να κρατήσει το γονιό κοντά του.
Σε ένα ευρύτερο σύστημα, η ίδια η κοινωνία μας απαξιώνει
τους εφήβους και τους νέους ανθρώπους, προάγοντας το bullying και τη βία από τα ΜΜΕ, τη
σεξουαλική ελευθεριότητα από μικρή ηλικία, ενώ τους αντιμετωπίζει ως άβουλους καταναλωτές
προϊόντων και θεαμάτων βίας. Χωρίς να
τους προσφέρει ελπίδα, προοπτική, όνειρα, δεν τους δίνει ούτε το χώρο να
ανακαλύψουν τον εαυτό τους και να θρέψουν την ψυχή τους. Τα παιδιά εθισμένα σε
βιντεοπαιχνίδια που διαφημίζουν τη βία,
σε ιστοσελίδες ή ακόμη και
‘σκοτεινή’ μουσική, που άμεσα ή έμμεσα ενθαρρύνουν την αυτό-καταστροφική
συμπεριφορά, βομβαρδίζονται από μηνύματα μηδενισμού, απαξίωσης της ζωής και
εντέλει, μηνύματα θανάτου. Ιδιαίτερη ανησυχία προκαλεί η εθιστική κι
ανεπιφύλακτη πλοήγηση στο διαδίκτυο, όπου αφθονούν ιστοσελίδες και μπλογκ που
διαφημίζουν τον αυτό-τραυματισμό και την αυτοκτονία, με χιλιάδες φωτογραφίες αυτό-προκαλούμενων
πληγών. Στις ιστοσελίδες αυτές , οι έφηβοι καταφεύγουν αρχικά για βοήθεια, να
νιώσουν ότι δεν είναι μόνοι σε αυτό που κάνουν, αλλά καταλήγουν να ανταγωνίζονται και να ενθαρρύνονται προς αυτοκαταστροφική
συμπεριφορά. Σύμφωνα με ειδικούς
παιδικής προστασίας στην Αγγλία, ο ‘τοξικός ψηφιακός κόσμος’ είναι η
μεγαλύτερη απειλή για τη νέα γενιά, η οποία συχνά έχει διπλή ζωή-την πραγματική
ζωή και την διαδικτυακή ζωή…Η διαδικτυακή ζωή μπορεί να είναι εντελώς
αποκομμένη από την πραγματική ζωή, βυθισμένη στην αρνητικότητα, το bullying, τον αυτό-τραυματισμό,
την νευρική ανορεξία και το θάνατο. Δεν είναι λίγα τα παιδιά που αναφέρουν πως
ανώνυμοι συνομιλητές σε τέτοιες ιστοσελίδες τους προέτρεπαν να αυτοκτονήσουν,
ενώ υπάρχει η ανησυχία ότι θα χαθεί μια ολόκληρη γενιά, καθώς οι ενήλικες δεν έχουν
αντιληφθεί το έκταση και την επιρροή της παράλληλης ‘διαδικτυακής’ ζωής των
παιδιών.
Το σχολείο, από την άλλη μεριά, αντί να προσφέρει στους εφήβους αυτό που έχουν
βαθύτερη ανάγκη, απαιτεί από τους μαθητές να αποδίδουν και να ανταγωνίζονται.
Σε μια κοινωνία που προδίδει τους νέους και επιτίθεται ανελέητα στους ενήλικες,
οι έφηβοι, ήδη επιφορτισμένοι με την αναζήτηση ταυτότητας, νιώθουν ότι δεν
μπορούν να βρουν καταφύγιο πουθενά. Η αυτοκαταστροφική συμπεριφορά μπορεί τότε
να γίνει ένας επικίνδυνος τρόπος να δηλώσουν ότι υπάρχουν και αγωνιούν.
Τι μπορεί να κάνει ο γονιός;
Κατ’ αρχάς να κρατήσει την ψυχραιμία του. Η θέα αίματος και
πληγών στα χέρια του παιδιού είναι σοκαριστική, αλλά σπασμωδικές αντιδράσεις
πανικού, θυμού ή ελέγχου (π.χ. να είναι συνέχεια πάνω από το παιδί,
παρακολουθώντας πιεστικά κάθε του κίνηση) μπορεί να έχουν αντίθετα
αποτελέσματα. Οι ειδικοί
λένε ότι η εξαφάνιση των αιχμηρών αντικειμένων από το σπίτι, ούτε εφικτή
είναι, ούτε αποτελεσματική, καθώς αν το παιδί θέλει να αυτό-τραυματιστεί, θα
βρει τρόπο, ίσως πιο επικίνδυνο. Να είστε κοντά στο παιδί, διακριτικά, με
ψυχραιμία. Να παραδεχτείτε ότι τα συναισθήματα δεν ξεφυτρώνουν από το πουθενά,
δεν είναι το παιδί ‘τρελό’, αλλά κάτι συμβαίνει, ίσως μέσα στην ίδια την
οικογένεια, οπότε να έχετε το θάρρος να το δείτε κατάματα. Να ακούσετε το παιδί
και να αποδεχτείτε τη δική του εμπειρία στην οικογένεια, είτε σας αρέσει είτε
όχι: πολλοί γονείς λένε ότι συζητούν με το παιδί, αλλά στην ουσία του κάνουν
΄κήρυγμα’ και δεν το ακούν. Όταν πάει να μιλήσει ή να εκφράσει ένα παράπονο,
είτε απορρίπτουν αυτό που τους λέει, είτε με περίτεχνο τρόπο το διαστρεβλώνουν:
«δεν είναι έτσι, ιδέα σου είναι, το λες από αντίδραση» κλπ. Όταν λοιπόν το
παιδί δεν το ακούν με λέξεις, ίσως προσπαθήσει να το ακούσουν με
πράξεις-και ο αυτό-τραυματισμός είναι
μια κραυγαλέα πράξη.
Βοηθήστε τα παιδιά να νιώσουν άξια. Ο αυτό-τραυματισμός
σταματά οριστικά, όταν το παιδί πραγματικά νιώσει ότι ο εαυτός του αξίζει πάρα
πολλά για να τον πληγώνει. Αλλά για να νιώσουν άξια, δεν αρκεί μόνο να λέμε,
αλλά πρέπει να τους συμπεριφερόμαστε
ανάλογα (όχι σαν τη μητέρα που ούρλιαζε στο 12χρονο γιο της: «Γιατί δεν
πιστεύεις στον εαυτό σου! Πού είναι η αυτοεκτίμησή σου! Τι άντρας είσαι!»).
Αναζητήστε την πραγματική αιτία αυτο-καταστροφικότητας στο παιδί: μοναξιά; νιώθει
ανεπιθύμητο; στρες; υπερβολικές απαιτήσεις από την οικογένεια ή το σχολείο; έχει
κακοποιηθεί; είναι θύμα σχολικού εκφοβισμού; Όταν ένα μέλος του συστήματος «οικογένεια»
υποφέρει, δεν αρκεί να αλλάξει μόνο το
μέλος, αλλά πρέπει να αλλάξει ολόκληρο το
σύστημα. Δείτε με ειλικρίνεια τι μπορεί να συμβαίνει στην δική σας
οικογένεια, αλλά και στον ίδιο σας τον εαυτό. Υπάρχει υποσυνείδητη
αυτοκαταστροφικότητα και αυτοαπαξίωση σε εσάς τον ίδιο; Για παράδειγμα, το
κάπνισμα είναι μια γνωστή εθιστική, αυτοκαταστροφική συνήθεια, αλλά είναι
κοινωνικώς αποδεκτή. Δεν σημαίνει βέβαια ότι το κάπνισμα του γονιού οδηγεί το
παιδί σε αυτό-τραυματισμό, αλλά το παιδί θα απορροφήσει και θα εκφράσει το
απωθημένο συναίσθημα στην οικογένεια, αυτό που τα υπόλοιπα μέλη δεν θέλουν να
δουν. Αν αυτό το συναίσθημα είναι πολύ μεγάλο, πολύ έντονο και πολύ απωθημένο,
με κάποιο τρόπο το παιδί θα το εξωτερικεύσει. Η αυτοκαταστροφική συμπεριφορά
είναι ένας από αυτούς τους τρόπους.
Η νοητική εντολή του αυτό-τραυματισμού μπορεί να μεταφραστεί
ως: «Είσαι ένα λάθος. Δεν πρέπει να
είσαι εδώ. Πρέπει να τιμωρηθείς». Αυτή αρνητική εντολή πρέπει να αναιρεθεί και
να αντικατασταθεί από αποδοχή, έπαινο, αυταξία και αγάπη άνευ όρων. Βοηθήστε τα
παιδιά να δουν την αξία τους, τα ταλέντα τους, τις ικανότητές τους και τις
αρετές τους, να γνωρίσουν τις εσωτερικές επιθυμίες, σκέψεις και συναισθήματα,
να θρέψουμε την ψυχή τους. Δώστε τους δημιουργική διέξοδο ώστε να εκφράσουν
αυτό που είναι, βοηθήστε τα να δουν αυτό που πραγματικά έχει αξία, δηλαδή ο
εαυτός τους, η ψυχή τους. Συζητήστε μαζί τους και δείξτε πραγματικό ενδιαφέρον
να μάθετε τι τα απασχολεί. Ακόμη κι αν δεν έχουν τις λέξεις να εκφράσουν αυτό
που νιώθουν, προσπαθήστε να τα κατανοήσετε.
Από τη στιγμή που θα γίνει ο αυτοτραυματισμός, θα πρέπει
γενικά να είστε προσεκτικοί σε ποιον θα το πείτε. Κουτσομπολιά μεταξύ παιδιών
αλλά και ενηλίκων, που δεν κατανοούν το φαινόμενο, μπορεί να στιγματίσουν το
παιδί και να το αναστατώσουν ακόμη περισσότερο. Θα πρέπει να αναζητηθεί
επαγγελματική βοήθεια από έμπειρους κι ευαισθητοποιημένους ειδικούς. Προληπτικά
όμως, οι ομάδες στήριξης, ομάδες κοινωνικο-συναισθηματικής
αγωγής ή οποιαδήποτε ομάδα στο σχολείο ή αλλού προσφέρει ένα ασφαλές πλαίσιο
για να υπάρξει το παιδί και να μοιραστεί τα συναισθήματά του, σε βάση ισότητας
και αλληλοσεβασμού, βοηθά στην ενίσχυση αυτό-εκτίμησης, αλληλεπίδρασης και
αποτρέπει γενικά την αυτοκαταστροφική συμπεριφορά. Τα παιδιά είναι πολύ
σημαντικά σε αυτόν τον κόσμο για να τα αγνοούμε, ή να τα χρησιμοποιούμε μόνο
για την δική μας υπαρξιακή δικαίωση. Έχουν γεννηθεί σε πολύ δύσκολη εποχή, όπου
η αξία της ανθρώπινης ζωής κι ευημερίας υφίσταται γενικευμένη επίθεση. Ενάντια
στο πνεύμα των καιρών, ας τα βοηθήσουμε να δώσουν αξία στον εαυτό τους.
http://www.nspcc.org.uk/help-and-advice/for-parents/positive-parenting-tips/self-harming/self-harming_wda94588.html
