Από τη δεκαετία του ’70 ακόμη, η ψυχολογία της αυτο-εκτίμησης έχει
προσφέρει πάρα πολλά σε όλες τις ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις, όπως και στην
παιδαγωγική. Υπάρχουν όμως σύγχρονες τάσεις οι οποίες βασισμένες σε ενδελεχείς
έρευνες ανακαλύπτουν κάποιες δυσλειτουργίες στον τρόπο με τον οποίο
προσεγγίστηκε η ενίσχυση αυτό-εκτίμησης στο παιδί και στον ενήλικα,
προτείνοντας ταυτόχρονα άλλους, πιο ρεαλιστικούς και πιο αποδοτικούς τρόπους.
Για παράδειγμα, η συνεχής, άνευ όρων επιβράβευση του παιδιού είναι
βασική αρχή σε πολλά εγχειρίδια ενίσχυσης αυτοεκτίμησης. Η καθηγήτρια Dr.Carol Dweck του Πανεπιστημίου Columbia
φαίνεται να έχει διαφορετική άποψη. Η ερευνήτρια τονίζει την ανάγκη η
επιβράβευση να επικεντρώνεται στην προσπάθεια και στην εργασία του παιδιού,
παρά στις θετικές του ‘εγγενείς’ ιδιότητες. Ο λόγος είναι ότι η μεν προσπάθεια
και εργασία είναι κάτι που μπορεί το παιδί να ελέγξει και να αλλάξει, ενώ οι
‘ταμπελίτσες’, έστω και θετικές, είναι κάτι δεδομένο και άκαμπτο. Είναι
σημαντικό να ξεκινήσει το παιδί από μια στέρεη βάση, τη βάση του ‘μπορώ να το
κάνω’, αλλά η υπερβολική προσκόλληση στην ταμπελίτσα του ‘έξυπνος’ δημιουργεί
πολλά προβλήματα. Αν για παράδειγμα, η μαμά στο σπίτι ‘λούζει’ το παιδί της
καθημερινά με κοπλιμέντα για το πόσο έξυπνος είναι (χωρίς όμως να μπει η ίδια
στη σκληρή δουλειά να ασχολείται με το διάβασμα του παιδιού της και να το
καθοδηγεί), τότε τι γίνεται όταν το παιδί πάει στο σχολείο κι έρχεται αντιμέτωπο
με την πραγματικότητα του 03 στο διαγώνισμα; Εκεί το παιδί έρχεται αντιμέτωπο
με μια εσωτερική σύγκρουση. Αν είναι υπερβολικά προσκολλημένος στην ταμπελίτσα
του ‘έξυπνος’, τότε όταν δεν πάρει καλούς βαθμούς, ποια ταμπελίτσα του ανήκει, το ‘χαζός’; Πολύ
συχνά έχουμε τέτοιες περιπτώσεις με διττά, αντικρουόμενα μηνύματα στα παιδιά
που τους δημιουργούν μεγάλη ανασφάλεια. Όπως αναφέρει και η Dweck,
υπάρχουν πάρα πολλές έρευνες που αποδεικνύουν ότι η υπερβολική επιβράβευση που
βασίζεται ΜΟΝΟ στις ταμπελίτσες, χωρίς έμφαση στην προσπάθεια του παιδιού και
αφιέρωση χρόνου στην εργασία, καταλήγει να κάνει το παιδί να αποφεύγει κάθε
δυσκολία, κάθε πρόκληση, ο,τιδήποτε μπορεί να του αμφισβητήσει την ταυτότητα
‘έξυπνος’ (γιατί στο άκαμπτο σύστημα σκέψης του, επιτυχία=έξυπνος,
αποτυχία=χαζός).
Το ενδιαφέρον είναι ότι σε αυτό το άκαμπτο σύστημα σκέψης, συχνά
εμπλέκονται οι γονείς, οπότε γίνεται πιο περίπλοκο. Γονείς οι οποίοι αντλούν τη
δική τους αυτοεκτίμηση από την επιτυχία του παιδιού τους, θα πρέπει επειγόντως
να βρουν απάντηση για το 03. Από την εμπειρία μου ως εκπαιδευτικός βλέπω πολύ
συχνά γονείς να έρχονται και να αμφισβητούν το διαγώνισμα, τον καθηγητή, την
επανάληψη που προηγήθηκε κλπ. ‘Όσα δε φτάνει η αλεπού τα κάνει κρεμαστάρια’
λέει η παροιμία, κι έχουμε πλέον πολλά παιδιά να αμφισβητούν ολόκληρο το
σχολικό σύστημα, που δεν είναι ‘αρκετά καλό’ για το ταλέντό τους. Η δική τους
αποτυχία είναι αποτυχία του σχολείου κι ας μην έρχονται ποτέ να ρωτήσουν
απορίες στο διάλειμμα. Το ότι δεν μπορούν να κάνουν μια απλή διαίρεση στο
Γυμνάσιο, παρά τις επίμονες εξηγήσεις του καθηγητή, λίγο φαίνεται να τους
απασχολεί. Οι γονείς που γαλουχούν τα παιδιά τους σε αυτόν τον τρόπο σκέψης
(και είναι πια πολλοί) ετοιμάζουν τα παιδιά τους για μια πολύ ανώμαλη
προσγείωση στην πραγματικότητα αργότερα.
Όταν οι άμυνες περί κακού καθηγητή, κακού σχολείου κλπ. καταρρεύσουν, τότε η συνηθισμένη αντίδραση είναι η αγωνιώδης
προσπάθεια του γονιού να αποσπάσει από τον εκπαιδευτικό την μαγική
καθησυχαστική φράση ‘είναι έξυπνος, αλλά δεν προσπαθεί’. Αυτή τη φράση βλέπω
τόσους γονείς να την έχουν απεγνωσμένα ανάγκη και στην πλειονότητα των
περιπτώσεων είναι βέβαια αληθής. Αυτό που μου κάνει εντύπωση όμως είναι : α) η
αγωνία της μαμάς να ακούσει το πρώτο σκέλος (μη τυχόν και τα γονίδιά της είναι ελαττωματικά)
και β) η σχετική αδιαφορία της για το δεύτερο σκέλος (ε παιδιά είναι, δεν
πειράζει κι αν δεν διαβάσουν). Η προτεραιότητα θα πρέπει να αντιστραφεί ριζικά
και αυτό είναι το βασικό επιχείρημα της Dweck.
Το ‘ταλέντο’, η ‘εξυπνάδα’
και οι εγγενείς ικανότητες έχουν υπερεκτιμηθεί. Οι ‘έξυπνοι’ μπορούν να γίνουν
‘χαζοί’ αν μείνουν αρκετά αδρανείς, και οι ‘χαζοί’ ‘έξυπνοι’ αν δουλέψουν
αρκετά σκληρά. Για την Dweck, η δεδομένη, άκαμπτη ευφυία είναι ένας μύθος και θα πρέπει να
δοθεί πολλή μεγαλύτερη έμφαση στην αναγκαιότητα της επίμονης σκληρής δουλειάς
και στην αναζήτηση του δύσκολου.
Ο μύθος της δεδομένης ευφυίας είναι πολύ επικίνδυνος για τους
σπουδαστές εκείνους στη χώρα μας που έχουν αφεθεί στην αντιγραφή, αλλά ‘αν κάτσω και διαβάσω,
ξέρω ότι θα τα καταφέρω’. Το ξέρουν σίγουρα;
Όταν δεν έχουν καθίσει να διαβάσουν για χρόνια, με ποιες τεχνικές, με
ποια μεθοδολογία θα καταφέρουν να μάθουν τον όγκο των πληροφοριών που χρειάζονται;
Πώς θα τις επεξεργαστούν; Με την αχρησία οι στρατηγικές αυτές εξαφανίζονται,
και αυτός που νομίζει ότι είναι ‘έξυπνος’ ίσως τελικά να μην είναι και τόσο.
Θυμάμαι χαρακτηριστικό παράδειγμα δύο μαθητριών μου: η πρώτη
θεωρείτο ως ιδιαίτερα ευφυής, ιδιαίτερα ταλαντούχα με κλίση στα θετικά
μαθήματα. Η δεύτερη ήταν η κλασσικά επιμελής μαθήτρια (κάποιοι δυστυχώς την
έλεγαν ‘φυτό’) που με ενθουσιασμό και αφοσίωση μελετούσε την κάθε λεπτομέρεια
και ‘δεν άφηνε καρφίτσα να πέσει κάτω’ ζητώντας όλο και πιο δύσκολες ασκήσεις.
Η πρώτη, σίγουρη για την ικανότητά της, δεν έμπαινε καν στον κόπο να γράψει τις
απλές ασκήσεις του σχολείου, καθώς της φαίνονταν πολύ εύκολες. Όταν μια φορά
κάναμε αιφνιδιαστική επανάληψη στο κεφάλαιο, η πρώτη έκανε πολλά λάθη, ενώ η
δεύτερη κανένα. Αν το μοτίβο της πρώτης συνεχίσει, αμφιβάλλω για το πόσο θα
μπορέσει το κοιμισμένο ταλέντο της ξαφνικά να ‘ξυπνήσει’ κατ’ εντολήν. Ίσως δεν
θα ήταν ακραίο να πούμε ότι η ευφυία είναι σαν τον μυ που τον εξασκείς. Με
αυτήν την έννοια, θα πρότεινα στην αγωνιούσα μαμά να μην επαναπαυτεί. Οι ταμπελίτσες
δε βοηθούν, αλλά αν θεέλαμε να τις χρησιμοποιήσουμε, ίσως θα ήταν προτιμότερο να ‘είναι «χαζός» και να
προσπαθεί’, παρά να ‘είναι «έξυπνος» και να μην προσπαθεί’.
Ένας άλλος τρόπος που επιχειρούν οι γονείς, οι δάσκαλοι, αλλά και
ολόκληρο το εκπαιδευτικό σύστημα να
αποφύγει την πλέον μαζική σύγκρουση του
‘είναι έξυπνος αλλά παίρνει 03’ που συμβαίνει καθημερινά στα σχολεία της χώρας
είναι να μειώσουν κατά πολύ τις απαιτήσεις. Όταν λοιπόν τα θέματα είναι πάρα
πολύ εύκολα, τότε, και θα εξακολουθεί
να είναι έξυπνος (άρα η αυτοεκτίμηση του παιδιού και κυρίως της μαμάς δε
θίγονται), αλλά και θα πάρει 20!
Καμία διαφωνία, καμία σύγκρουση, όλα καλά. Πολλοί εκπαιδευτικοί, μην αντέχοντας
την ψυχολογική πίεση των γονιών για υψηλούς βαθμούς έχουν καταφύγει εκεί. Αυτό
επίσης πρόκειται να συμβεί με την υπερβολική χαλάρωση των απαιτήσεων στο
γυμνάσιο. Είναι όμως αυτό λύση;
Σύμφωνα με την Dweck όχι, γιατί μόνο μέσα από την κατάκτηση προκλήσεων και δυσκολιών μπορεί
να ενισχυθεί η αυτοπεποίθηση του παιδιού (και φυσικά και το μαθησιακό του
αποτέλεσμα). Δε βοηθά το παιδί, να του βάζεις νηπιακής δυσκολίας ασκήσεις. Είναι
σαν να του στέλνεις έμμεσα το μήνυμα ‘δεν είσαι ικανός για τίποτα παραπάνω’.
Αυτό που πραγματικά βοηθά το παιδί να νιώσει αποτελεσματικό είναι να του βάλεις
δύσκολες ασκήσεις και βήμα βήμα να του διδάξεις τις στρατηγικές να τις λύσει.
Να το μάθεις να σκέφτεται και να το μάθεις πώς να αναζητά βοήθεια όταν
δυσκολεύεται κι όχι να τα παρατάει. Έτσι μόνο θα εξελιχθεί σε έναν ενήλικα που
θα μπορεί να ανταπεξέλθει σε δυσκολίες που δε γνωρίζει από πριν. Και πάλι το
εκπαιδευτικό μας σύστημα κινείται προς την εντελώς αντίθετη κατεύθυνση. Αυτό
που χρειάζεται είναι ενισχυτική διδασκαλία εντός σχολείου για να βοηθηθούν οι
μαθητές να ανταπεξέλθουν σε δύσκολα
θέματα και αξιολόγηση σε ισοδύναμης δυσκολίας θέματα (αυτή ήταν και η έννοια
της τράπεζας θεμάτων).
Ενώ λοιπόν οι μαθητές πανηγυρίζουν επειδή κόπηκαν ώρες από το
σχολείο, ενώ χαίρονται επειδή θα περνάνε
όλοι με ελάχιστο διάβασμα, ενώ οι γονείς ξεφυσούν από ανακούφιση γιατί δεν θα
χρειάζεται πλέον να πολυασχολούνται με το πόσο διαβάζουν τα παιδιά τους,
αναρωτιέμαι κατά πόσον συνειδητοποιούμε τη ζημιά που γίνεται μακροπρόθεσμα στην
αίσθηση αυτό-αποτελεσματικότητας ενός ολόκληρου λαού. Πέρα από την αμάθεια,
αυτή η υπερβολική χαλάρωση στις απαιτήσεις προετοιμάζει μια γενιά με
υπερφουσκωμένα, αλλά απόλυτα εύθραυστα ‘εγώ’, έτοιμα να θρυμματιστούν στην
παραμικρή δυσκολία. Μια γενιά που της έχουν περάσει το διπλό μήνυμα ότι είναι ο
βασιλιάς του κόσμου, αλλά ποιου κόσμου; Του μικρόκοσμου της φαντασίας της… Μια
γενιά που της έχουν υπονομεύσει με ύπουλο τρόπο την αίσθηση
αυτό-αποτελεσματικότητας, αλλά ταυτόχρονα την έχουν κάνει επιφανειακά να
νομίζει ότι είναι έξυπνη. Μια γενιά που θέλει να γευτεί το αποτέλεσμα
της επιτυχίας γρήγορα, χωρίς όμως να προσπαθήσει στη διαδικασία της
επιτυχίας. Αυτό ακριβώς επιδιώκουν εκείνοι που θέλουν να χειραγωγούν τους
άλλους: αμαθείς ανθρώπους με καταρρακωμένα εγώ που αποφεύγουν τις δυσκολίες και
αναζητούν τη γρήγορη, άνευ όρων επιβράβευση της ‘μαμάς’.
Η Dweck βρήκε μέσα από
έρευνες ότι οι σπουδαστές που είναι προσκολλημένοι στο άκαμπτο μοντέλο σκέψης
για την ικανότητα (fixed mindset) έχουν πολύ μεγαλύτερη πιθανότητα να αντιγράψουν ή να κάνουν
διάφορες απάτες στη διάρκεια των εξετάσεων από τους σπουδαστές που πιστεύουν
ότι το αποτέλεσμα εξαρτάται καθαρά από την προσπάθεια (growth mindset). Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τη
δική μας νεολαία, όπου γονείς και παιδιά είναι σχεδόν εθισμένοι στα
‘καλούδια’ της αναγνώρισης, επιθυμώντας
διακαώς τη γρήγορη είσπραξή της, χωρίς να καταβάλλουν την αντίστοιχη
προσπάθεια.
Κι όμως, αυτό ακριβώς
συμβαίνει στα άτομα που στην πράξη έχουν μηδενική αυτό-εκτίμηση, αλλά
είναι προσκολλημένα στην γρήγορη επιβράβευση μέσω της ταμπελίτσας. Αναζητούν το
γρήγορο φιξάρισμα του ‘είσαι έξυπνος’ (τι καλό άρθρο!) από τη ‘μαμά’
(αναγνωστικό κοινό) μέσα από τη γρήγορη επιτυχία (άρθρο με το όνομά μου
δημοσιεύτηκε σε εφημερίδα!). Δεν έχει σημασία πως γράφηκε αυτό το άρθρο αρκεί
να δείξουν στους συγγενείς τους το όνομά τους τυπωμένο και να καμαρώνουν. Δεν
έχουν μάθει να δουλεύουν μόνοι τους και
πιστεύουν ότι δεν μπορούν να το κάνουν. Αποφεύγουν πάση θυσία ανθρώπους που
μπορούν, γιατί δε θέλουν να φανεί η ανεπάρκειά τους. Ένας ολόκληρος λαός
γαλουχεί ένα ολόκληρο πολιτικό σύστημα που βασίζεται στην ανεπάρκεια, γιατί
είναι όλοι τόσο βαθιά ανασφαλείς, που αναζητούν σαν εθισμένοι την προβολή στους
άλλους και την επιφανειακή επιβράβευση. Δεν έχουν γνωρίσει τη χαρά της
πραγματικής δημιουργίας μέσα από την προσωπική προσπάθεια και εργασία (που μπορούν
ΟΛΟΙ οι άνθρωποι να γευτούν με το μοναδικό του τρόπο ο καθένας) γιατί αυτό
χάθηκε βαθιά πίσω στο χρόνο σε κάποια τάξη του δημοτικού σχολείου, όταν για τη
μαμά ήταν πιο σημαντικό να ακούσει το ‘είσαι έξυπνος’, παρά να σε δει να
προσπαθείς.
Όταν οι εθισμένοι στην αναγνώριση συγχρωτίζονται με άλλους
εθισμένους στην αναγνώριση, γίνεται
‘σφαγή’…Να γιατί δεν μπορούμε να συνεργαστούμε, να γιατί ακόμη και στο
τελευταίο χωριό δεν μπορούν να κάνουν ένα συνεταιρισμό να προωθήσουν τα
προϊόντα τους, να γιατί δεν μπορούν οι αντιμνημονιακές δυνάμεις τόσα χρόνια να
συνεργαστούν σε ένα ενιαίο κίνημα. Οι ανασφάλειες της ελληνίδας μαμάς και ο
ψυχολογικός ευνουχισμός από το ‘εύκολο’ εκπαιδευτικό σύστημα έχουν πολύ
σοβαρότερες συνέπειες από ότι νομίζουμε…. Όταν οι ασκητές στο πνευματικό
μονοπάτι αποστρέφονται τον έπαινο κι αποζητούν μάλιστα επίτηδες να εισπράξουν
κατάκριση, ίσως κάτι ξέρουν. Η προσκόλληση στην αναγνώριση των άλλων είναι ίσως
ισχυρότερη κι από την προσκόλληση στο χρήμα και μπορεί εύκολα να υποδουλώσει
και να εξαγοράσει ανθρώπους…
Όλα αυτά σημαίνουν ότι δεν θα πρέπει να υπάρχει επιβράβευση στα
παιδιά; Όχι βέβαια. Οι βασικές αρχές της εκπαίδευσης αυτό-εκτίμησης εξακολουθούν
να ισχύουν. Αλλάζει όμως ο τρόπος και αλλάζει η προτεραιότητα: Α) Σίγουρα θα
πρέπει να αποφεύγονται παντός είδους αρνητικές ταμπέλες. Β) Είναι πολύ
σημαντικό να υπάρχει άμεσος έπαινος σχετικά με τη συναισθηματική σχέση, π.χ. ‘είσαι
αξιαγάπητος’, ‘χαίρομαι πολύ που είμαι μαζί σου’, ‘σ’ αγαπώ ό,τι κι αν γίνει’
κλπ. Γ) Όσον αφορά στην ικανότητα για τη μαθησιακή ή προπονητική διαδικασία, να
τονιστεί στο παιδί το ‘μπορείς’, αλλά να τονιστεί επίσης η ανάγκη για σκληρή
δουλειά και η ενθάρρυνση προς τη σκληρή δουλειά. Σε περίπτωση ‘αποτυχίας’, ‘δεν
πειράζει, ας ξαναπροσπαθήσουμε να δούμε τι θα μπορούσε να πάει καλύτερα’… Να
δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στην προσπάθεια με αναλυτικό τρόπο, παρά στο ταλέντο.
Ίσως έτσι καταφέρουμε να ξαναγεννήσουμε μια φιλόπονη γενιά και ίσως κάποτε
καταφέρουν να μας κυβερνήσουν και φιλόπονοι άνθρωποι….
