«Η ακραία φτώχεια είναι η χειρότερη μορφή βίας» Μαχάτμα Γκάντι
Το βιβλίο του James Garbarino “Children and the dark side of human experience: confronting global realities and rethinking child development”, είναι εξαιρετικό (όπως όλα τα βιβλία του), αλλά σε αυτήν την περίοδο, δεν θα μπορούσε να είναι πιο επίκαιρο. Ο συγγραφέας μιλά ξεκάθαρα για τα ανθρώπινα δικαιώματα των παιδιών, αλλά προχωρά πέρα από τα γνωστά και τετριμμένα, να ορίσει ως ανθρώπινο δικαίωμα του παιδιού «να μεγαλώσει χωρίς να μισεί». Πράγματι. Τα παιδιά δεν έχουν ροπή ή φυσική προδιάθεση προς το μίσος. Η ροπή και η φυσική τους διάθεση είναι προς το παιχνίδι, το γέλιο, την αθωότητα και την εμπιστοσύνη. Αν φτάσουν ως έφηβοι ή νεαροί ενήλικες να μισούν, κάτι έχει γίνει. Κάτι έχει πάει στραβά. Και αυτό το κάτι, οφείλεται στον κόσμο των ενηλίκων. Όχι μόνο των γονέων (όπως βολικά επαναπαυόμαστε με γενικόλογους αφορισμούς τύπου ‘τα πάντα ξεκινούν από την οικογένεια’), αλλά με ολόκληρο το κοινωνικό οικοσύστημα στο οποίο μεγαλώνει ένα παιδί, η σημασία του οποίου έχει υποβαθμιστεί στις ατομικιστικές θεωρίες της αναπτυξιακής ψυχολογίας και το οποίο επηρεάζει με τη σειρά του δραστικά και τους γονείς. Όταν ένα παιδί μεγαλώνει μαθαίνοντας να μισεί, η ευθύνη είναι του κοινωνικού, πολιτικού κι εκπαιδευτικού συστήματος που το ανέθρεψε, αποτυγχάνοντας έστω να θεραπεύσει τα αρνητικά μηνύματα που ενδεχόμενα δέχτηκε από το οικογενειακό του περιβάλλον. Σίγουρα δεν οφείλεται στη φυσική προδιάθεση των παιδιών και σίγουρα δεν οφείλεται στα γονίδια του παιδιού, όπως με αποστροφή άκουσα να πιθανολογείται στην τηλεόραση, θυμίζοντας εποχές ευγονικού σκοταδισμού.
Ο Garbarino, μαθητής του μεγάλου οικοσυστημικού αναπτυξιακού ψυχολόγου Urie Bronfenbrenner, αναφέρει την έρευνα που έκαναν μαζί προ 30ετίας, σε παιδιά 15 διαφορετικών κοινωνιών, ανακαλύπτοντας τη συσχέτιση μεταξύ ακραίων, απόλυτων απαντήσεων των παιδιών σε ηθικά διλήμματα και του είδους της κοινωνίας στην οποία ζούσαν (απολυταρχική-μονολιθική ή πλουραλιστική-δημοκρατική). Βρήκαν ότι όσο πιο δημοκρατική ήταν η κοινωνία τους (με δείκτες όπως σεβασμός σε διαφορετικά κοινωνικά στοιχεία, ελευθερία του λόγου, σεβασμός σε δημοκρατικά ιδεώδη), τα 12χρονα έδειχναν πιο ισορροπημένες απαντήσεις στα ηθικά διλήμματα που τους δόθηκαν. Βρήκαν επίσης ότι οι έφηβοι απορροφούν τις αλλαγές στο πολιτικό κλίμα της κοινωνίας τους, ίσως περισσότερο από ό,τι νομίζουμε, διαμορφώνοντας έτσι τους ‘κοινωνικούς χάρτες’ (‘social maps’) σύμφωνα με τους οποίους ερμηνεύουν τον κόσμο και σύμφωνα με τους οποίους –εδώ είναι το πιο σημαντικό- θα δράσουν στο μέλλον.
Οι αξίες δεν είναι αυτοφυείς στα παιδιά. Όταν η εκπαίδευση αξιών που λαμβάνουν, όχι μόνο από τους γονείς τους, αλλά από την κοινωνία τους και πρωτίστως τα ΜΜΕ, είναι η δικαιοσύνη, η αποδοχή της διαφορετικότητας, η συμπόνια κι ο σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα, θα αναπτύξουν τις αντίστοιχες αξίες και θα συμπεριφερθούν ανάλογα. Όταν τα μηνύματα που λαμβάνουν είναι τα αντίθετα, όπως π.χ. σε εμπόλεμες ζώνες ή απολυταρχικά καθεστώτα, τότε πιο εύκολα καταλήγουν σε απολυταρχικές, εξουσιαστικές, αφοριστικές τοποθετήσεις που προάγουν τη βία, ακόμη και στο οικογενειακό τους περιβάλλον, όπως π.χ. ‘αν υποψιαστείς ότι η γυναίκα σου σε απάτησε, τη λιθοβολείς’ ή ‘όποιος κλέβει, του κόβουν το χέρι’, ‘άμα σου πάρουν τη θέση, τους δέρνεις’. Τα χαρακτηριστικά σε αυτού του είδους τις ολοκληρωτικές τοποθετήσεις είναι τα εξής:
1)εκφράζουν το μίσος και την εκδικητικότητα ως αξίες, 2) ο εκφραστής αυτοχρίζεται ‘απονομέας δικαιοσύνης,’ βολικά παραβλέποντας ότι εν τέλει μόνο ο Θεός έχει δικαίωμα να κρίνει ηθικά και ότι μόνο η δίκαιη δημοκρατική νομοθεσία μπορεί να περιορίσει εκείνον που παραβατεί, όχι ο καθένας από μόνος του, 3)η αυτοδικία θεωρείται δοξασμένο δικαίωμα του πιθανολογούμενου θύματος, ακόμη και πριν αυτό θυματοποιηθεί (π.χ. γυναίκες που οδηγούν το βράδυ είναι σαν να έχουν διαπράξει ήδη μοιχεία, νέοι που ληστεύουν αντιμετωπίζονται σαν να έχουν ήδη σφάξει όλους τους αθώους πολίτες της χώρας), 4)παραβλέπουν παντελώς ότι οι δράστες εγκλημάτων, όσο απεχθή και κατακριτέα αν είναι αυτά, έχουν και αυτοί ανθρώπινα δικαιώματα, 5) η έλλειψη συμπόνιας συνοδεύει την παντελή παράβλεψη των οικοσυστημικών αιτίων που οδηγούν άλλους ανθρώπους, και ιδιαίτερα νέους, στην παραβατική συμπεριφορά, 6) η αυτοδικία είναι εξαιρετικά επιλεκτική: ο απολυταρχικός αυτόδικος θεωρεί δικαίωμά του να κατακεραυνώσει, να χτυπήσει ή να εκδικηθεί εκείνον που πρακτικά, θεωρητικά ή πιθανολογικά τον έβλαψε (ή θα τον βλάψει…). Αν όμως ο ίδιος βρεθεί σε θέση π.χ. να κλέψει λόγω πείνας, ή να μοιχεύσει λόγω πειρασμού, χρησιμοποιεί διαφορετικά μέτρα και σταθμά για τον εαυτό του, 7)ο αυτοδίκαιος θεωρεί θεόσταλτο δικαίωμά του να τιμωρεί με όποια τιμωρία θέλει- συνήθως δυσανάλογα βαριά- το πραγματικό ή μελλοντικά πιθανολογούμενο παράπτωμα του άλλου. Όμως η δική του βία δεν είναι παράπτωμα, γιατί -φυσικά- είναι δικαιολογημένη (πώς λένε τα 4χρονα ‘τη χτύπησα γιατί κάθισε στη θέση μου’, ή ‘εκείνος άρχισε πρώτος’, κάπως έτσι…)
Οι παραπάνω τοποθετήσεις θα ήταν θέμα απλού φιλολογικού ενδιαφέροντος, αν δεν παρατηρούσαμε στη νεολαία μας φαινόμενα εύκολης και απερίσκεπτης υιοθέτησης απολυταρχικών στάσεων και θέσεων, όπως για παράδειγμα μου ανέφερε μια μαθήτρια λυκείου το σοκ της, όταν σε σχετικό ερώτημα στην τάξη, η πλειοψηφία των παιδιών υποστήριξε την επαναφορά της θανατικής ποινής, θεωρώντας τους εαυτούς τους υπεράνω κάθε αδυναμίας, ικανούς, χρισμένους και άξιους να αποφασίσουν για το αν κάποιος θα ζήσει ή όχι. Ποια μεγαλύτερη ψευδαίσθηση ισχύος και φουσκώματος του ‘εγώ’ από το να αποφασίζεις, ως μεσαιωνικός δικαστής, αν ο άλλος είναι αρκετά αμαρτωλός για να του στερήσεις εσύ τη ζωή… Ποια μεγαλύτερη αίσθηση παντοδυναμίας, όταν μπορείς να αποφασίσεις αν θα πεθάνει, αλλά λόγω του μεγάλου ελέους σου, του δίνεις ‘απλά’ ένα γερό ‘ξύλο’; Πόσο μάλλον όταν προέρχεται από παιδιά, που νιώθουν παντελώς ταπεινωμένα από τη φτώχεια και ανεργία, και ανίσχυρα να αλλάξουν το παραμικρό στη ζωή τους. Με το ‘Σταύρωσον Αυτόν’ γίνονται ξαφνικά ισχυροί Καίσαρες, αντί για απλοί προστιθέμενοι αριθμοί στα ιλιγγιώδη ποσοστά των απελπισμένων νέων ανέργων… Και οι ‘μεγάλοι’ από κοντά… Το ότι υπάρχουν νόμοι, που με κόπο και τίμημα συντάχθηκαν και προστατεύουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, όλων των ανθρώπων (ακόμη και των παραβατών, γιατί είτε το θέλουμε είτε όχι, είναι άνθρωποι και εκείνοι , σαν κι εμάς) δεν μας απασχολεί- οι δικοί μας νόμοι είναι καλύτεροι (ιδιαίτερα από τότε που αποφασίσαμε ότι θα εφαρμόσουμε στους άλλους την ίδια αλλοπρόσαλλη σκληρότητα που εφαρμόστηκε επάνω μας). Το ότι ο ίδιος ο Ιησούς είπε στο Σταυρό «Πατέρα, συγχώρεσέ τους, δεν ξέρουν τι κάνουν», ούτε κι αυτό μας απασχολεί (κι ας υποκρινόμεθα τους χριστιανούς όποτε μας βολεύει), γιατί, ο Χριστός μπορεί να είπε έτσι, αλλά, εν πάση περιπτώσει, εμείς ξέρουμε καλύτερα… Τα παιδιά αυτά σήμερα μεγαλώνουν μαθαίνοντας να μισούν. Παραβιάζεται το θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμά τους να μεγαλώσουν χωρίς να μισούν, όπως κι εκείνα αργότερα θα παραβιάσουν τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα άλλων-γιατί αυτή είναι η μόνη σίγουρη εξέλιξη του μίσους.
Οι στάσεις αυτές στα παιδιά δεν ξεφύτρωσαν από το πουθενά. Πιο ανατριχιαστικό είναι να ακούς τέτοιες στάσεις από ενήλικες και ‘διαμορφωτές συνειδήσεων’. Όταν τα θεάματα στα οποία εκτίθενται εδώ και χρόνια στα ΜΜΕ, αφαιρούν κάθε στοιχείο σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, έστω και με πολύ έμμεσο τρόπο, όταν τα ίδια βιώνουν τη βία ενός συστήματος που τα καταδικάζει σε φτώχεια κι ανεργία, όταν τα μηνύματα που λαμβάνουν είναι ένα τρελό πινγκ πονγκ μεταξύ της επιλεκτικής ακραίας τιμωρίας κάποιων κοινωνικών στοιχείων και της επιλεκτικής ακραίας ατιμωρησίας κάποιων άλλων κοινωνικών στοιχείων, τότε, πριν ακόμη ξεκινήσουν τη ζωή τους, το μίσος μετατρέπεται από συναίσθημα σε πλατφόρμα αντίδρασης, στρεφόμενο συνήθως σε μόνιμους ή ευκαιριακούς αποδιοπομπαίους τράγους, στους οποίους βολικά φορτώνεται όλη η ενοχή για όλα τα κακά του κόσμου και της κοινωνίας. Η εξαθλίωση είναι πρώτα από όλα πνευματική-μαζί με την ηθική και υλική. Όπως λέει ο Garbarino «ο φόβος κι ο θυμός απειλούν την πνευματική ευημερία των παιδιών, παραβιάζοντας το ανθρώπινο δικαίωμα του παιδιού να μεγαλώσει χωρίς να μισεί».
Παιδιά, των οποίων το δικαίωμα να μεγαλώσουν χωρίς να μισούν παραβιάστηκε βάναυσα από το ευρύτερο οικοσύστημα των ενηλίκων που τα περιβάλλει, αυτοδίκαια οπλίζονται, νομίζοντας ότι θα φέρουν το δίκαιο στον κόσμο, με τον εντελώς ακατάλληλο, καταδικαστέο, εγκληματικό και καταστροφικό τρόπο της τρομοκρατίας.
Παιδιά, των οποίων το ανθρώπινο δικαίωμα να μεγαλώσουν χωρίς να μισούν παραβιάστηκε βάναυσα από το ευρύτερο οικοσύστημα των ενηλίκων που τα περιβάλλει, αυτοδίκαια ξυλοκοπούν, γρονθοκοπούν τα προηγούμενα παιδιά, με τον εντελώς ακατάλληλο, καταδικαστέο και καταστροφικό τρόπο της σωματικής κακοποίησης και παραβίασης των ανθρώπινων δικαιωμάτων των άλλων.
Παιδιά, των οποίων το ανθρώπινο δικαίωμα να μεγαλώσουν χωρίς να μισούν παραβιάστηκε βάναυσα από το ευρύτερο οικοσύστημα των ενηλίκων που τα περιβάλλει, αυτοδίκαια, χαιρέκακα κι εκδικητικά αλαλάζουν ‘καλά τους έκαναν’ (οι δεύτεροι τους πρώτους)….
Και λέω ‘παιδιά’ γιατί ακόμη και οι ενήλικες που εμπλέκονται και στις τρεις περιπτώσεις δεν είναι παρά μεγάλα παιδιά. Τι μαγικό συμβαίνει δηλαδή στα 18 και αλλάζει το παιδί και γίνεται ενήλικας; Τι μαγικό μπορεί να συμβεί στο παιδί που μεγαλώνει μαθαίνοντας να μισεί, από το να γίνει ένα εσωτερικό παιδί εγκλωβισμένο σε ένα ενήλικο σώμα, που απλά αναπαράγει τους κοινωνικούς χάρτες μίσους, σύμφωνα με τους οποίους ανατράφηκε;
Δεν θα προχωρήσω στο σχολιασμό των σοκαριστικών εικόνων των μελανιασμένων προσώπων των τεσσάρων συλληφθέντων παιδιών, που είδαν πρόσφατα το φως της δημοσιότητας κι άφησαν τη χώρα μας, αλλά και το εξωτερικό, άφωνους. Βεβαίως και η τρομοκρατία είναι απόλυτα καταδικαστέα, καταστροφική και φέρνει μόνο αρνητικά αποτελέσματα. Η διαφωνία με τη λογική των αντιποίνων και του μίσους όμως ΔΕΝ αποτελεί ‘συμπάθεια προς την τρομοκρατία’, αλλά ακριβώς το αντίθετο. Δεν μπορείς να πολεμάς τη βία με τη βία. Αν θες να φέρεις ειρήνη και σεβασμό, τότε πρέπει πρώτα να το δείξεις με το έμπρακτο παράδειγμά σου. Όλα αυτά ακούγονται ίσως κοινότυπα και τετριμμένα, είναι όμως σοκαριστικό πώς εμφανίστηκε ξανά η ανάγκη να πούμε από την αρχή όλα τα αυτονόητα, τα κοινότυπα και τα τετριμμένα. Τελικά ίσως δεν είναι τόσο αυτονόητα όσα θα θέλαμε και μέσα στο τηλεοπτικό παραλήρημα του μίσους περί ‘κακών γονιδίων’, αναρωτιέται κανείς τι είναι τελικά τετριμμένο και κλισέ σήμερα…. Τα παιδιά άθελά τους, με τα μελανιασμένα πρόσωπα τους, αντανάκλασαν ένα πολύ ισχυρό καθρέφτη στην ελληνική κοινωνία και της έδειξαν άβολες αλήθειες. Αν δεν αναλογιστούμε τι κάναμε (και τι συνεχίζουμε να κάνουμε) εμείς που οδηγεί τα παιδιά σε τέτοια μονοπάτια, αν δεν αναλάβουμε πλήρως κι έμπρακτα την ευθύνη για τους νέους μας, τότε φοβάμαι ότι θα δούμε -όχι 20χρονους- αλλά 14χρονους, να κάνουν -όχι ληστείες- αλλά επιδρομές! Αν επίσης αρχίσουμε να δεχόμαστε, έστω και ως θεωρία, τη παράνοια των αυτοδίκαιων αντίποινων, τύπου ‘καλά τους κάνανε’, τότε ίσως βρούμε ότι εν καιρώ θα γίνουμε όλοι πιθανοί αποδέκτες αντιποίνων –όχι για ληστεία, αλλά ίσως και για ένα απλό στραβοκοίταγμα…
Είναι αυτή η κοινωνία που θέλουμε να ζήσουμε; Όχι βέβαια. Οι φωνές κατανόησης, συγχώρεσης, σεβασμού, αγάπης και συμπόνιας, ακόμη και για το χειρότερο εγκληματία, θα πρέπει να ενταθούν, όσο και αν ακούγονται παλιομοδίτικες. Θα πρέπει να ξεπεράσουν το παραλήρημα μίσους και στοχοποίησης, που τυφλά χτυπάει όπου βρει (συνήθως στον πιο ανήμπορο, γιατί αυτός είναι εκεί γύρω…). Τα μαθήματα του Ιησού Χριστού είναι πιο επίκαιρα από ποτέ και ας μην περηφανευόμαστε ότι η εποχή μας είναι πιο ‘μπροστά’ από τότε. Θα πρέπει να κάνουμε ό,τι μπορούμε για να ΜΗΝ μάθουν τα παιδιά μας να μισούν. Όταν, αυτοδίκαια, μισείς αυτόν που μισεί, γίνεσαι το ίδιο με αυτόν. Όταν εφαρμόζεις το δίκαιο με κατανόηση, συμπόνια και συγχώρεση, τότε προχωράς μπροστά, και εσύ και όλοι. Αυτήν την απλή αλήθεια, πόσοι αιώνες και μαθήματα θα χρειαστεί να περάσουν μέχρι να τη μάθουμε…
Πρεκατέ Βικτωρία, www.brightplanet.blogspot.gr, 8/2/2013
