Μετά το πνευματικό μήνυμα, ας αναλογιστούμε και για το
ψυχολογικό μήνυμα αυτών των ημερών σε σχέση με το λαό μας. Το κύριο σημείο που
εισπράττω από τα ΜΜΕ αυτές τις μέρες, πίσω από τις γιορτές φιλανθρωπίας, που
βεβαίως έχουν και αυτές την αξία τους -δεν τις υποτιμώ-, είναι το φαινόμενο της
‘μαθημένης αβοηθησίας’, σε συλλογικό επίπεδο. Η ‘μαθημένη αβοηθησία’ (learnt helplessness) είναι όρος που
εφευρέθηκε στην ξένη βιβλιογραφία, κυρίως για να περιγράψει την κατάσταση
κατάθλιψης, ακινητοποίησης, ψυχικής παράλυσης, που βιώνουν γυναίκες σε
κακοποιητική σχέση. Είναι η παγίωση της πεποίθησης ότι «αφού έχω δοκιμάσει να
αλλάξω την κατάσταση και τίποτα δεν αλλάζει, συμπεραίνω ότι είμαι ανίκανη να
αλλάξω το οτιδήποτε. Δεν μπορώ να κάνω τίποτα για να βοηθήσω τον εαυτό μου.
Είναι αδύνατον. Εγκαταλείπω την προσπάθεια και αφήνομαι έρμαιο στα χέρια του
θύτη». Το σύνδρομο μαθημένης αβοηθησίας, με τα αλλεπάλληλα τραύματα
επιδεινώνεται τόσο, ώστε να εξαπλώνεται και σε άλλους τομείς της ζωής του
θύματος, (π.χ. επαγγελματική ζωή, υγεία). Όταν μετά από καιρό, φτάσει στο
σημείο να της προσφερθεί λύση έξωθεν, (π.χ. στέγη, χρήματα, ψυχολογική
υποστήριξη, ό,τι χρειάζεται για να φύγει από την κακοποίηση με ασφάλεια), είναι
σε τέτοιο ακραίο σημείο παράλυσης, που απλά κάθεται ακίνητη-δε φεύγει. Σαν το
κακοποιημένο κατοικίδιο, που του ανοίγεις την πόρτα του κλουβιού να φύγει κι
αυτό λουφάζει στη γωνία, μέσα στο κλουβί, παρά την ανοιχτή πόρτα. Αυτό δεν
είναι κάποια εκ γενετής δειλία ή
παθητικότητα . Είναι το αποτέλεσμα αλλεπάλληλων
τραυμάτων και της χειραγώγησης μέσα από μια κακοποιητική σχέση. Η αβοηθησία είναι μαθημένη.
Το αναφέρω, γιατί ακριβώς το ίδιο σύνδρομο εμφανίζεται τώρα
σε συλλογικό επίπεδο, στο λαό μας, στο έθνος μας. Είναι το επόμενο στάδιο στην
αναλογία της κακοποιημένης γυναίκας, που έχω γράψει παλαιότερα και οι
αντιστοιχίες είναι πραγματικά αξιοσημείωτες. Έναυσμα, τα ρεπορτάζ από τις
δωρεάν Χριστουγεννιάτικες διανομές τροφίμων. Σοκαριστικά, τα σπασμένα πρόσωπα
των συμπολιτών μας, να ομολογούν στο φακό «αφού έτσι που μας καταντήσανε, ε, με
αυτά τα λίγα θα ζήσουμε». Το στάδιο αυτό της μοιρολατρικής αποδοχής, το στάδιο
του ‘ευγνώμονα σκλάβου’ είναι πολύ επικίνδυνο. Για αυτό και προβάλλεται κατά
κόρον στα ΜΜΕ. Μπορεί το «έτσι που μας καταντήσανε» να ακούγεται
αντιπολιτευτικό, όμως δεν είναι. Είναι ένας άλλος τρόπος να παγιωθεί στη
συνείδηση του έθνους, ότι όλοι τώρα πια το έχουμε αποδεχτεί, τη μιζέρια, τη
φτώχεια, την κακομοιριά και μαθαίνουμε να ζούμε με αυτό και μάλιστα, κάνουμε
και χιούμορ. Εμμέσως όμως και άρρητα, πάει να παγιωθεί στη συνείδηση του
έθνους, η αδικία. Αυτή η φτώχεια δεν είναι μη-αποτρέψιμη, ούτε μη-αναστρέψιμη.
Είναι αποτέλεσμα κοινωνικής και πολιτικής αδικίας. Αυτό δεν ακούγεται πουθενά
στα ρεπορτάζ φτώχειας. Είμαι αντίθετη στην απεικόνιση της φτώχειας με αυτόν τον
τρόπο, γιατί χρησιμοποιείται προπαγανδιστικά. Αν θέλουν να βγάλουν μια
ανακοίνωση για δωρεάν διανομή τροφίμων, ας την βγάλουν ως αφίσα, να ενημερωθεί ο
κόσμος. Όμως, βιντεοληψίες ουρών
ταλαιπωρημένων συμπολιτών μας στα συσσίτια περνούν μια εικόνα οριστικής απώλειας της
αξιοπρέπειάς μας. Αν θέλουν να
ενημερωθεί ο κόσμος για την κατάσταση της φτώχειας σήμερα, υπάρχουν άλλοι
τρόποι, με στοιχεία και με φωνές οικονομολόγων που λένε την αλήθεια-αλλά και τα
δύο σπανίζουν στην τηλεόραση σήμερα.
Με τον καιρό, όπως η κακοποιημένη γυναίκα, ο ευγνώμων
σκλάβος ή το εγκλωβισμένο κατοικίδιο, αρχίζουμε να πιστεύουμε ότι «Για να ζω
εγώ έτσι, μάλλον αυτό αξίζω. Δεν μπορεί να υπάρχει κάτι καλύτερο στη ζωή για
μένα». Όταν πιστέψουμε ότι δεν αξίζουμε κάτι καλύτερο, είναι αδύνατον να το
πετύχουμε. Είναι αδύνατον να παλέψουμε, είναι αδύνατο να αλλάξουμε. Είμαστε
στο στάδιο «καλά είμαι εδώ που είμαι, ας κάτσω στα αβγά μου, ας πω κι ευχαριστώ»
και τότε, τα παραμορφωτικά γυαλιά της μαθημένης αβοηθησίας, αρχίζουν να
παρουσιάζουν το θύτη, τελικά «όχι και
τόσο κακό». Ίσως και λίγο «γλυκούλη»... Η Lydia Cacho αναφέρει με συγκλονιστικό τρόπο το φαινόμενο της μαθημένης
αβοηθησίας, στο παράδειγμα της έφηβης εκδιδόμενης στο Μεξικό, που όταν την
πλησίασαν κοινωνικοί λειτουργοί για να την απελευθερώσουν από το κύκλωμα τράφικινγκ,
τους είπε: «Η μαμά μου κάνει πιάτσα λίγο πιο κάτω. Τι εννοείτε να ελευθερωθώ;
Αυτό δεν είναι όλο κι όλο που υπάρχει στη ζωή; Έτσι δεν είναι η ζωή; Για αυτό
δεν είμαστε φτιαγμένοι; Αυτή είναι η ζωή και είναι καλή, έτσι όπως είναι».
Μήπως πλησιάζουμε κι εμείς, ως έθνος, στο ίδιο επίπεδο;
Η μαθημένη αβοηθησία δεν δημιουργείται από τη μια στιγμή
στην άλλη. Χρειάζεται χρόνο και χρειάζεται κατάλληλη μεταχείριση. Στην θεωρία
του συμπεριφορισμού, υπάρχει μια μέθοδος με το αποκρουστικό όνομα «shaping», δηλαδή ‘πλάσιμο
συμπεριφοράς’. Μία από τις τεχνικές που χρησιμοποιούνται στο shaping είναι το
λεγόμενο ‘καρότο και μαστίγιο’, δηλαδή εναλλαγές τιμωρίας κι επιβράβευσης, Αυτή
η τεχνική όταν χρησιμοποιείται χωρίς λογική συνέχεια, με απρόβλεπτο και
απρόσμενο τρόπο, οδηγεί στη μαθημένη αβοηθησία, ή ακόμη και στο σύνδρομο της
Στοκχόλμης (δηλαδή, θύματα απαγωγών ταυτίζονται με τους θύτες τους, όταν μέσα στον συνεχή τρόμο των τιμωριών
λαμβάνουν κάποιες ξαφνικές απροσδόκητες επιβραβεύσεις ή αμοιβές. Η ξαφνική
‘καλοσύνη’, σε συνδυασμό με τον συνεχή τρόμο για το χειρότερο, κάνει το θύμα να
σκέφτεται ότι ‘τελικά ίσως ο θύτης δεν
είναι και τόσο κακός’, αν μη τι άλλο για να κάνει την αγωνία της περισσότερο
υποφερτή). Το αλλοπρόσαλλο και εντελώς
ασυνεπές ‘καρότο και μαστίγιο’ το εισπράττουμε κι εμείς, συλλογικά από τους
Ευρωπαίους ‘εταίρους’, όπως επίσης και από τις τελείως αλλοπρόσαλλες και πέραν
πάσης λογικής αναβαθμίσεις και υποβαθμίσεις των οίκων αξιολόγησης. Αλλά όπως
επίσης και τις πατροναριστικές δήθεν επιβραβεύσεις, τύπου «η Ελλάδα αξίζει το
σεβασμό μας». Αντίστοιχα αλλοπρόσαλλες και χειριστικές είναι οι καμπάνες τύπου:
«άλλαξε το κλίμα υπέρ της Ελλάδας», «η Ελλάδα θα σωθεί», «η Ελλάδα αφήνει το
παρελθόν πίσω» κλπ. Επίσης, όλα τα σχετικά με την τρομολαγνεία της
‘χρεωκοπίας’-όταν η Ελλάδα έχει ήδη χρεοκοπήσει δύο φορές προς όφελος των
δανειστών. Όταν το θύμα βλέπει ότι μετά από χρόνια, οι προσπάθειες και
διαμαρτυρίες της πέφτουν στο κενό (όπως κι εμείς τα τελευταία 3 χρόνια) αρχίζει
και ταυτίζεται με το θύτη και πιστεύει στα φαντάσματα των απειλών του, σχετικά
με το τρομερό και φοβερά που θα συμβούν αν τον αφήσει. Σαν τον κακοποιητικό σύντροφο
που λέει στη γυναίκα του, την ώρα που τη δέρνει: ‘μη τολμήσεις και φύγεις,
γιατί εκεί έξω θα σε δείρουν».
Ταυτόχρονα, η γελιοποίηση και ο εξευτελισμός είναι ισχυρά
εργαλεία για το shaping
και τη μαθημένη αβοηθησία. Οι κατευθείαν προσβολές προκαλούν πολλές φορές άμυνα
και αντίσταση. Οι έμμεσες προσβολές όμως, καλυμμένες δήθεν από το μανδύα του
χιούμορ, είναι πολύ πιο επικίνδυνες και αποδυναμωτικές για εκείνον που θα
επηρεαστεί από αυτές. Δεν είναι
τυχαίο που πολυεθνική γαλλική μάρκα ρούχων έβγαλε ως λεζάντα στη βιτρίνα των
Αθηνών, το «Πεινασμένη, αλλά Κομψή». Δεν είναι τυχαία τα πάμπολλα
κατάπτυστα υβριστικά κείμενα εναντίον των Ελλήνων, αλλά και οι δηλώσεις, όχι
μόνο Ευρωπαίων, αλλά και δυστυχώς Ελλήνων, που περιγελούν και κατασυκοφαντούν
την Ελλάδα στο εξωτερικό.
Η μαθημένη αβοηθησία έρχεται επίσης μέσω της στέρησης των
υλικών μέσων βιοπορισμού και ειδικά στο θέμα της εργασίας. Δεν είναι τυχαίο,
που οι κακοποιητικοί σύντροφοι δεν
αφήνουν τη γυναίκα να εργαστεί! Το κλείσιμο στο σπίτι, η κατάθλιψη που
ακολουθεί, το αίσθημα ανικανότητας και απαξίωσης, η καταρράκωση της
αυτοεκτίμησης, μαζί με την έλλειψη υλικών πόρων είναι από τους κύριους τρόπους
να βεβαιωθεί ότι το θύμα θα παραμείνει ανήμπορο, ή μάλλον ότι θα συνεχίσει να πιστεύει ότι είναι ανήμπορο. Μήπως
θυμίζει αυτό κάτι σε σχέση με το λαό μας; Στους κόλπους της παγκόσμιας αναπτυξιακής
βοήθειας προς φτωχές χώρες, για παράδειγμα της Αφρικής, οι ερευνητές έχουν
καταλήξει ότι η χρηματική βοήθεια απλά δεν
βοηθά τις χώρες αυτές. Πρώτα από όλα, συχνά δεν πηγαίνει εκεί που πρέπει, αλλά καταλήγει στις τσέπες κάποιων (θυμίζει
κάτι αυτό;). Η χρηματική βοήθεια όταν δίνεται με ακατάλληλο τρόπο καταστρέφει τις τοπικές οικονομίες (θυμίζει
κάτι και αυτό;) Έπειτα, έχει επανειλημμένα αποδειχτεί ότι το να δίνουν απλώς χρήματα
σε ενήλικες που μπορούν να εργαστούν , καταλήγει να δημιουργεί ζητιάνους και ψυχικά παράλυτους επαίτες-θύματα της μαθημένης
αβοηθησίας (θυμίζει κάτι κι ετούτο;). Η τάση σε όλες τις σοβαρές αναπτυξιακές
οργανώσεις αρωγής σε φτωχές χώρες είναι να
εμπλέκουν ενεργά τον ντόπιο πληθυσμό στη λήψη αποφάσεων, να δημιουργήσουν μαζί
τις υποδομές για να εργαστεί ο ντόπιος
πληθυσμός και να παράγει τα προς το
ζην μόνος του, από τους πόρους της χώρας του. Ε, στη χώρα μας γίνεται ακριβώς το αντίθετο!
Παίρνουν έναν οικονομικά ενεργό πληθυσμό, του αφαιρούν την εργασία, τον
καταδικάζουν κατά εκατομμύρια στην ανεργία, καταστρέφουν όποια υποδομή υπήρχε
στην τοπική οικονομία και μετά του δίνουν φιλανθρωπία, ευνουχίζοντάς τον και οδηγώντας
τον μέσα από την μαζική κατάθλιψη και σε βάθος χρόνου, στα συμπεράσματα της μαθημένης αβοηθησίας «Είδες,
τίποτα δεν μπορώ να κάνω. Τίποτα δεν αλλάζει. Δεν μπορώ να αλλάξω τη ζωή μου. Μάλλον
δεν αξίζω. Έτσι που με καταντήσανε, θα μάθω να ζω και με τα λίγα που έχω». Μετά,
έρχονται οι επιβραβεύσεις τύπου «Οι έλληνες αξίζουν το σεβασμό μας», μαζί με μια
καλή Χριστουγεννιάτικη δόση φιλανθρωπίας, ώστε το θύμα να συμπεραίνει «είδες,
τελικά δεν είναι τόσο κακοί» (και άρα να παγιωθεί ακόμη περισσότερο το ‘εγώ φταίω’).
Στις φτωχές χώρες της Αφρικής, οι σοβαρές οργανώσεις έχουν ως απώτερο στόχο να γίνουν αχρείαστες. Βλέπουμε εμείς ως
Έλληνες, τους εταίρους, που κάθε λίγο και λιγάκι μας ‘σώζουν’, να θέλουν να μας
γίνουν ‘αχρείαστοι’;.. Στις φτωχές χώρες της Αφρικής, οι σοβαρές οργανώσεις έρχονται σε σύγκρουση με τις πολυεθνικές
που θέλουν αν αρπάξουν τη γη και τους πόρους των ντόπιων πληθυσμών. Στη χώρα
μας, οι πόροι είναι υφ’ αρπαγήν, οπότε και να θέλουν οι Έλληνες μετά να
παράγουν τα προς το ζην, δεν θα μπορούν. Ίσως απλά θα ζούμε από τις ελεημοσύνες
των Γερμανών και θα τους λέμε κι ευχαριστώ, ίσως απλά ως ευγνώμονες
σκλάβοι-γκαρσόνια στην ίδια μας τη χώρα.
Μην ξεχνούμε όμως αυτό που έχει λεχθεί σχετικά με τη μαθημένη
αβοηθησία: η διαφορά στο αν η γυναίκα φύγει ή μείνει, εξαρτάται, όχι από την πραγματική δυνατότητα (οικονομική,
στέγη, ασφάλεια κλπ.) που έχει η γυναίκα για να φύγει, αλλά από την δυνατότητα που
η γυναίκα ΠΙΣΤΕΥΕΙ ότι έχει. Εκείνες
που πιστεύουν ότι θα τα καταφέρουν μόνες
τους, φεύγουν-έστω και αν δεν έχουν τίποτα. Εκείνες που πιστεύουν ότι δεν θα τα
καταφέρουν, μένουν -έστω και αν η πόρτα του κλουβιού είναι ανοιχτή. Αυτό θα
πρέπει να το θυμόμαστε. Σε συλλογικό
επίπεδο.
Πρεκατέ Βικτωρία, www.brightplanet.blogspot.gr, 26/12/2012
